Εισαγωγικό – προσθήκη – επιμέλεια Γιώργος Μεριζιώτης
Εισαγωγικό:
Στο βιβλίο του «Ελεύθερος να υπακούς. Το μάνατζμεντ από τον ναζισμό μέχρι σήμερα«, ( Άγρα, 2021) ο Johann Chapoutot,(*) γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από τα βιβλία του: «Ο εθνικοσοσιαλισμός και η αρχαιότητα» (Πόλις, 2013), και το πρόσφατα εκδοθέν: Η πολιτιστική επανάσταση του ναζισμού ( Πόλις, 2021), στρέφει το βλέμμα σε κάτι που ελάχιστα έχει μελετηθεί: στην επιβίωση και προσαρμογή συστατικών στοιχείων της ιδεολογίας, των αρχών και της κοσμοθεωρίας του ναζιστικού κράτους τη μεταπολεμική περίοδο στο περιβάλλον του οικονομικού θαύματος που πραγματοποιήθηκε στη Δυτική Γερμανία. Οι συνέχειες ανάμεσα στην περίοδο του εθνικοσοσιαλισμού και σε αυτή της μεταπολεμικής περιόδου δεν είναι (κι αυτές πια) terra incognita, ωστόσο η ανάδειξή τους έχει εστιάσει ως τώρα στον ρόλο που κλήθηκαν να παίξουν στελέχη του ναζιστικού μηχανισμού στις ειδικές συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου.
Στο βιβλίο αυτό καταπιάνεται με το πώς κεντρικές ιδέες του εθνικοσοσιαλισμού επιβίωσαν στη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Ιδέες τις οποίες αξιοποίησε η δημοκρατική κοινωνία της ευημερίας αναδιατάσσοντας την αρχιτεκτονική των νοημάτων τους. Ή μήπως εντέλει αυτές αξιοποίησαν αριστοτεχνικά το νέο περιβάλλον, προσαρμόζοντας στις απαιτήσεις της νέας εποχής στόχους και corpus πρακτικών που είχαν αποταμιεύσει στα χρόνια της ναζιστικής κυριαρχίας;
{…} O ΡΑΪΝΧΑΡΤ ΧΕΝ (1904-2000) αποτελεί το αρχέτυπο του διανοούμενου τεχνοκράτη στην υπηρεσία του Τρίτου Ράιχ. Ο νομικός αυτός ήταν γνωστός για τις ριζοσπαστικές του θέσεις, καθώς υποστήριζε τη σταδιακή κατάργηση του Κράτους και την αντικατάστασή του από μία κοινότητα, η οποία καθοριζόταν από τη φυλή και τον «ζωτικό χώρο» της.
Ως ανώτερος γραφειοκράτης των Ες Ες – με τη λήξη του πολέμου κατέχει το βαθμό του Oberführer (στρατηγού) – συμβάλλει στην ανάπτυξη της ναζιστικής θεωρίας μελετώντας την προσαρμογή των θεσμών για το επερχόμενο Μεγάλο Ράιχ : Ποιές δομές και ποιές μεταρρυθμίσεις θα ήταν απαραίτητες ; Μετά τον πόλεμο, ως πολίτης πλέον, ιδρύει στο Μπαντ Χάρτσμπουργκ μια σχολή διοίκησης επιχειρήσεων από την οποία, τις επόμενες δεκαετίες, θα περάσει η οικονομική και διοικητική ελίτ της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας.
Περίπου 600.000 στελέχη των μεγαλύτερων γερμανικών εταιρειών, δίχως να συμψηφίσουμε τους 100.000 που παρακολούθησαν προγράμματα εξ αποστάσεως, διδάχθηκαν, χάρη στα σεμινάριά του και τα εγχειρίδια που εξέδιδε τακτικά, πώς να διοικούν το «ανθρώπινο δυναμικό» ήπιο συγκεκριμένα την ιεραρχική οργάνωση στόχων, για την επίτευξη των οποίων ήταν ελεύθερος ο παραγωγός να επιλέγει τα μέσα.
Την ίδια πολιτική, δηλαδή, που ακολούθησε το Τρίτο Ράιχ για να επανοπλιστεί, να οδηγήσει στη λιμοκτονία τους σλαβικούς πληθυσμούς των ανατολικών χωρών και να εξολοθρεύσει τους Εβραίους. Με την πάροδο της δεκαετίας του 1980, άλλες μέθοδοι ήρθαν στο προσκήνιο (όπως η λιγότερο ιεραρχική ιαπωνική, για παράδειγμα ). Όμως ο ναζισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των θεωριών διοίκησης και ήταν μία από τις βάσεις του σύγχρονου μάνατζμεντ {…} (Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου).
Από τη ναζιστική διοίκηση στο νεοφιλελεύθερο μάνατζμεντ
Πώς εδραιώθηκε και επεκτάθηκε το ναζιστικό καθεστώς; Βάσει ποιων αρχών λειτουργούσε η διοίκηση κατά την περίοδο του Τρίτου Ράιχ; Ποιοι ήταν οι θεωρητικοί θεμελιωτές του κρατικού (;) ναζιστικού οικοδομήματος; Επηρέασε, και αν ναι σε ποιον βαθμό, το μάνατζμεντ της ναζιστικής περιόδου τον μεταπολεμικό τρόπο διοίκησης; Αυτά είναι ορισμένα από τα ερωτήματα που προσπαθεί να απαντήσει το βιβλίο «Ελεύθερος να υπακούς. Το μάνατζμεντ από το ναζισμό μέχρι σήμερα» του Johann Chapoutot, το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα σε μετάφραση του Γιάννη Σιδέρη.
Ο Σαπουτό -έμπειρος μελετητής γύρω από θεματικές που σχετίζονται με το ναζιστικό φαινόμενο- στην προσπάθεια να απαντήσει στα πιο πάνω ερωτήματα επικεντρώνει την έρευνα του σε ένα πρόσωπο-κλειδί του Τρίτου Ράιχ: τον επιφανή νομικό και πολυγραφότατο συγγραφέα Reinhard Höhn.
Κι αυτό γιατί ο Χεν είχε σημαίνοντα ρόλο, ίσως τον πλέον καθοριστικό θα λέγαμε, τόσο όσον αφορά το νέο θεωρητικό πλαίσιο της διοίκησης, όσο και την πρακτική εξάσκησή της από το ναζιστικό καθεστώς. Με άλλα λόγια ο Χεν διαμόρφωσε αρχικώς το θεωρητικό υπόβαθρο του καινοτόμου για την εποχή του μάνατζμεντ και εν συνεχεία το έθεσε σε εφαρμογή.
Αξίζει να σταθούμε στο «δόγμα Χεν» όμως; Η απάντηση που προκύπτει διαβάζοντας την ενδελεχή έρευνα του Σαπουτό είναι μονολεκτική: ναι! Ο Χεν επί της ουσίας είναι ο δημιουργός ενός νέου -με σαφείς επιρροές από την πρωσική παράδοση και τη θεωρητική προσέγγιση του Gerhard von Scharnhorst- τρόπου διαχείρισης των δημόσιων και ιδιωτικών αποστολών. Από το «δόγμα Χεν» εμπνεύστηκε και ο Σαπουτό τον τίτλο του βιβλίου, καθώς στην πρακτική εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου διοίκησης κάποιος είναι ελεύθερος, αλλά μόνο να υπακούει. Η ελευθερία -ή και «ελευθερία», αναλόγως την ερμηνεία που δίνουμε- οριοθετείται ως εξής: «ο μάχιμος αξιωματικός, όπως και το επιχειρηματικό στέλεχος, δεν συμμετέχει καθόλου στο σχεδιασμό της αποστολής, καθώς αυτή του ανατίθεται εν είδει ‘’καθήκοντος’’ που πρέπει να εκπληρώσει. (…)
Η μοναδική του ελευθερία συνίσταται στο να μπορεί να βρίσκει, μόνος του, με αυτόνομο τρόπο, τα μέσα για την κατάκτηση ή επίτευξη του στόχου» (σ.122). Αυτό που έχει σημασία για τη ναζιστική διοίκηση είναι να περατωθεί η εκάστοτε οδηγία, να ολοκληρωθεί οποιαδήποτε διαταγή -βασικά όλες οι διαταγές!- με επιτυχία. Μόνο τυχαία δεν είναι επομένως η σημασία που δίνει η διοίκηση του Τρίτου Ράιχ στις έννοιες της αποτελεσματικότητας και της ευελιξίας. Θα λέγαμε μάλιστα πως είναι έννοιες αλληλοεξαρτώμενες, καθώς χωρίς την απαραίτητη σε αρκετές περιπτώσεις ευελιξία δεν θα προκύψει το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Εάν δούμε δε τη μεγάλη εικόνα, ο τελικός στόχος του ναζιστικού καθεστώτος είναι η δημιουργία του «Μείζονος Χώρου» (Grossraum), στόχος που μπορεί να επιτευχθεί με συγκεκριμένους τρόπους: «(…) μια εκ φύσεως ανώτερη φυλή καλείται να απλώσει την κυριαρχία της, είτε καταστρέφοντας τις άλλες φυλές είτε μέσω της καθυπόταξης ή έστω εκμετάλλευσης» (σελ.59).
Για τον Γάλλο ιστορικό, όπως και για άλλους μελετητές της συγκεκριμένης περιόδου, ο Χεν επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο διοίκησης και οργάνωσης του ναζιστικού οικοδομήματος και για αυτόν τον λόγο χαρακτηρίστηκε ως «ο Μένγκελε της νομικής». Στο βιβλίο παρουσιάζονται αναλυτικά όλα εκείνα τα στοιχεία που αιτιολογούν τον παραπάνω παραλληλισμό, ωστόσο ο Σαπουτό δεν περιορίζει χρονικά και θεματικά την έρευνά του στη ναζιστική περίοδο, αλλά την επεκτείνει μέχρι τις μέρες μας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μεταπολεμική πορεία του Χεν, στην οποία αφιερώνεται ένα σεβαστό μέρος του βιβλίου. Πολλοί πρώην Ες Ες συνέχισαν υπό άλλο δρόμο και με διαφορετικά μέσα τη δράση τους και μετά τον πόλεμο: άλλοι αλλάζοντας ταυτότητα, άλλοι αποκηρύσσοντας τη ναζιστική ιδεολογία τους συνέχισαν να ζουν μια (σχεδόν) κανονική ζωή. Το ίδιο έκανε και ο Χεν, όχι πολεμώντας τους φυλετικά κατώτερους ή οργανώνοντας τη διοίκηση ενός απολυταρχικού καθεστώτος, αλλά συνεχίζοντας να διδάσκει το δόγμα του.
Η δράση του δεν είχε τον χαρακτήρα μιας παράνομης ή παράτυπης κατήχησης, αντιθέτως ο Χεν για πολλές δεκαετίες κατάφερε να μεταλαμπαδεύσει την προσέγγισή του για το διοικείν «καθοδηγώντας» εκατοντάδες χιλιάδες στελεχών τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα. Η ακαδημία στελεχών που ίδρυσε στο Μπαντ Χάρτσμπουργκ το 1956, τα δεκάδες βιβλία που εξέδωσε και το κύρος που για αρκετά χρόνια απολάμβανε, είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία που καταδεικνύουν πως συνέχισε να επηρεάζει καθοριστικά το μεταπολεμικό μάνατζμεντ.
Η ιστορία του μάνατζμεντ προϋπήρχε των ναζί και συνεχίστηκε μετά την ήττα τους, ωστόσο κατά τον Σαπουτό το σύγχρονο μάνατζμεντ παραμένει έως κάποιον βαθμό επηρεασμένο από τη ναζιστική προσέγγιση και εφαρμογή. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως -το κυρίαρχο στις μέρες μας- νεοφιλελεύθερο μάνατζμεντ έχει εγκολπώσει συγκεκριμένα στοιχεία προερχόμενα από τη ναζιστική περίοδο, απορρίπτοντας -καθότι δυναμική διαδικασία- ορισμένα άλλα.
Το «Ελεύθερος να υπακούς» καταφέρνει να είναι μια σύγχρονη μελέτη ενός διαχρονικού ζητήματος, μια άκρως ενδιαφέρουσα θέαση ενός όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος (ή και ενός όχι και τόσο μακρινού μέλλοντος). Η ανάλυση του Σαπουτό καταφέρνει να φωτίσει άγνωστες πτυχές μιας ολόκληρης εποχής/ιδεολογίας/πρακτικής, να καταδείξει τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν συγκεκριμένα πρόσωπα και δόγματα και παράλληλα να ανοίξει νέες οπτικές κατανόησης του παρόντος συσχετίζοντας τη ναζιστική διοίκηση με το νεοφιλελεύθερο μάνατζμεντ.
**) Μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού «Kaboom»
Πηγή: efsyn.gr
*) Βιογραφικά στοιχειά:
Προσθήκη:
Από δεκαετίες έχει εισχωρήσει στα κόμματα και στην πολιτική διακυβέρνηση το management διοίκησης των εταιριών. Είναι κυβερνήσεις του στυλ μάνατζμεντ , τα παιδιά που θα ανασηκώσουν τα μανίκια για να δουλέψουν και να ματώσουν (σιγά τα αίματα). Έτσι επανευρίσκονται παλιές σημασίες του 19ου αιώνα σε νέο περιτύλιγμα: “δικαιακό κράτος” σε συνθήκες πλήρους κοινωνικής και πολιτικής ανισότητας και η αξιοκρατία που σε αυτό το περιβάλλον κοινωνικής ανισότητας οδηγεί στην αριστοκρατία.
{…} To 1978 o Αμερικανός θεωρητικός James Burns στο βιβλίο του με τίτλο «Ηγεσία” (Leadership) διέκρινε τρία διαφορετικά είδη ηγεσίας : 1. μετασχηματιστική ηγεσία, 2. Συναλλακτική ηγεσία, και 3. ηγεσία laissez-faire. Συνοπτικά υπάρχουν τρεις κύριοι τύποι / ύφη ηγεσίας :
1) αυταρχικό ύφος – οι ηγέτες οργανώνουν οι ίδιοι τις δραστηριότητες της ομάδας τους, δίνουν εντολές, είναι απόμακροι και ασχολούνται αποκλειστικά με το συγκεκριμένο κάθε φορά έργο.
2) δημοκρατικό ύφος – οι ηγέτες φέρονται ως απλά μέλη της ομάδας, ζητούν τη γνώμη των άλλων μελών και συζητούν τα σχέδια της ομάδας.
3) ύφος laissez – faire – οι ηγέτες παρεμβαίνουν ελάχιστα και αφήνουν την ομάδα να πορεύεται μόνη της .
Τα αποτελέσματα δείχνουν : Στις δημοκρατικές ομάδες, οι ηγέτες δημιουργούν ένα φιλικό κλίμα, επικεντρωμένο στην ομάδα και προσανατολισμένο στο έργο της, το οποίο συνδέεται με αυξημένη παραγωγικότητα, η οποία δεν επηρεάζεται από την φυσική παρουσία ή απουσία του ηγέτη. Αντίθετα, στις αυταρχικές ομάδες, οι ηγέτες δημιουργούν ένα κλίμα επιθετικό, επικεντρωμένο στα άτομα, το οποίο συνδέεται με αυξημένη παραγωγικότητα μόνο όταν ο ηγέτης είναι παρόν. Στις laissez – faire ομάδες οι ηγέτες δημιουργούν ένα φιλικό κλίμα, επικεντρωμένο στην ομάδα αλλά προσανατολισμένο στο «παιχνίδι». Το κλίμα αυτό συνδέεται με μειωμένη παραγωγικότητα η οποία αυξάνεται μόνο όταν ο ηγέτης ήταν απών!
Μελετώντας την αλληλεπίδραση μεταξύ ηγετών και μελών των ομάδων προκύπτει το συμπέρασμα ότι ένας ηγέτης μπορεί να ασκεί διαφορετικό ρόλο ανάλογα με τον προσανατολισμό του. Ορισμένοι είναι προσανατολισμένοι προς το έργο της ομάδας (επιτυχία στόχων ομάδας, αυταρχική ηγεσία) και άλλοι ηγέτες έχουν κοινωνικο-συναισθηματικό προσανατολισμό (αρμονικές σχέσεις μελών ομάδας και ευχαρίστηση μελών, χαλαρή, μη καθοδηγητική, φιλική, κοινωνική ηγεσία). Κατά μια άποψη οι δύο αυτοί ρόλοι δεν μπορούν να πληρωθούν από το ίδιο άτομο, δηλαδή ο ίδιος ηγέτης δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικός και στους δύο ρόλους.
Κατά άλλη άποψη η συμπεριφορά του ηγέτη μπορεί να στρέφεται προς την επιβολή δομής στην ομάδα ή μπορεί να χαρακτηρίζεται από το ενδιαφέρον του για τα μέλη της ομάδας και την ευημερία τους. Αυτές οι δύο διαστάσεις είναι ανεξάρτητες και συνεπώς κάποιος μπορεί να ασκεί αποτελεσματικά και τους δύο ρόλους. Οι αποτελεσματικοί ηγέτες είναι αυτοί που αποδίδουν πάνω από το μέσο όρο και στους δύο ρόλους. Την αποτελεσματικότητα του κάθε τύπου ηγεσίας καθορίζει ο βαθμός ελέγχου που έχει ο ηγέτης στις συγκεκριμένες κάθε φορά συνθήκες. {…} Φλώρα Κοκκινάκη «Κοινωνική Ψυχολογία» εκδ. “Τυπωθήτω”. (βλέπε το κεφάλαιο: Κοινωνικές ομάδες: επίδοση, ηγεσία και λήψη αποφάσεων).
Δείτε και αυτά:
Αυταρχικός φιλελευθερισμός: Από τον Καρλ Σμιτ και τον ορντο-φιλελευθερισμό στο ευρώ
Autonomi Drasi 