Shlomo Sand: Πώς Επινοήθηκαν οι Εβραίοι

Επιμέλεια δημοσίευσης: Γιώργος Μεριζιώτης 

Από τις εκδόσεις Pandora Books κυκλοφορεί στα ελληνικά το βιβλίο του ισραηλινού ιστορικού Shlomo Sand «Πως επινοήθηκαν οι Εβραίοι».

O Shlomo Sand – Σλόμο Σαντ καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ είναι μια εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα με πολλούς όμως επικριτές εντός του Ισραήλ που τον κατηγορούν για την αντισιωνιστική του στάση ενώ δέχτηκε και απειλές κατά της ζωής του μετά την έκδοση του βιβλίου στο Ισραήλ.

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Τι είναι φυλή, τι είναι έθνος, τι είναι λαός; Οι λέξεις χάνονται στα βάθη της αρχαιότητας και αποκτούν διαφορετικό νόημα σε διαφορετικές εποχές. Αυτό είναι το πρώτο ζήτημα που απασχολεί το σπάνιας αξίας ιστορικό βιβλίο του Σλόμο Σαντ. Ο Ισραηλινός καθηγητής επιλέγει τον όρο «εβραϊκός λαός» για να ορίσει μια από τις μεγαλύτερες παραχαράξεις της ιστορίας που έγιναν κυρίως τον 20ο αι.

Ο Σιωνισμός ήταν κίνημα παρόμοιο με τον ελληνικό μεγαλοϊδεατισμό. Μέσα από μύθους και ιστορικές ανακρίβειες οι Σιωνιστές προσπάθησαν και προσπαθούν να επιβάλλουν μια εδαφική επεκτατική πολιτική στη Μέση Ανατολή σε βάρος πραγματικών ανθρώπων, της ιστορίας τους και της ύπαρξης τους. Όπως κάποτε ο ελληνικός μεγαλοϊδεατισμός οδήγησε στην τραγική ανταλλαγή πληθυσμών.

Η πρώτη ανακρίβεια είναι η «εξορία» του Εβραϊκού λαού. Ο μύθος ξεκίνησε από τους Χριστιανούς ζηλωτές που υποστήριξαν ότι οι Εβραίοι καταράστηκαν από τον Θεό να τριγυρνούν ανά τον κόσμο ως πλανόδιοι και απάτριδες γιατί σταύρωσαν τον Χριστό. Τον μύθο αυτό άρχισαν να τον πιστεύουν και όσοι είχαν προσηλυτιστεί στον Εβραϊσμό τους αιώνες της επέκτασής του, δηλαδή στην ελληνιστική εποχή. Ήταν βολικό για τον Χριστιανό να κατηγορεί τον Εβραίο ως απόκληρο και για τον Εβραίο να δικαιολογεί τη συμπάθεια των Χριστιανών ως τέτοιος.

Αν λοιπόν οι Εβραίοι σήμερα δεν είναι απόγονοι του Αβραάμ και του Ισαάκ και του Ιακώβ, του Δαβίδ και του Σολομώντα, τίνος απόγονοι είναι; Οι απαντήσεις βρίσκονται καλά κρυμμένες στις πηγές. Οι Εβραίοι της Δύσης, οι σκουρόχρωμοι Σεφαραδίτες, προσηλυτίστηκαν μάλλον στη Βόρεια Αφρική και ήταν Βερβερικής καταγωγής. Ακολούθησαν τους Άραβες κατακτητές, με τους οποίους κάποτε τα πήγαιναν εξαιρετικά καλά, και έφτασαν στην Ισπανία περνώντας από το Γιβραλτάρ. Ήταν πολιτικοί και οικονομικοί αρωγοί της Αραβικής κατάκτησης της Ιβηρικής. Αυτούς, και τους προστάτες τους Άραβες μουσουλμάνους σταμάτησε στο Πουατιέ ο Κάρολος Μαρτέλος το 732 μ.Χ.

Οι Εβραίοι της Ανατολής, οι ανοιχτόχρωμοι Ασκενάζι, το 90% των σημερινών Εβραίων, έχουν ακόμα πιο ενδιαφέρουσα ιστορία. Η μεγάλη τους μάζα ταυτίζεται με την ξεχασμένη ιστορία του βασιλείου της Χαζαρίας. Οι Χάζαροι ένας λαός τουρανικής καταγωγής βασίλεψε στα εδάφη που περνούσαν οι ποταμοί Βόλγας και Δνείπερος, ανάμεσα στους Ρως και στους Άραβες που είχαν επικρατήσει στην αρχαία Περσία. Απέφυγαν να προσηλυτιστούν στον Χριστιανισμό ή στον Ισλαμισμό για να μην αφομοιωθούν από τους ισχυρούς γείτονές τους. Προσηλυτίστηκαν λοιπόν στον ακέφαλο πολιτικά Ιουδαϊσμό.

Η διάλυση της αυτοκρατορίας τους και η επικράτηση των Ρως στα εδάφη βόρεια του Καυκάσου και τους Εύξεινου Πόντου τους διασκόρπισαν στην αχανή νέα αυτοκρατορία και ανάμεσα στους σλαβικούς και γερμανικούς πληθυσμούς. Με διακριτό χαρακτηριστικό τους τη θρησκεία επέζησαν μέχρι την εποχή του Χίτλερ και το ολοκαύτωμα. Στα κρεματόρια των στρατοπέδων συγκέντρωσης πολλοί από αυτούς χάθηκαν. Όσοι επιβίωσαν κατέφυγαν στην ελεύθερη Ευρώπη και κυρίως στις Η.Π.Α. Όταν οι τελευταίες μείωσαν την ροή των μεταναστών προέκυψε πιο δυνατό από ποτέ το αίτημα της δημιουργίας ενός κράτους των Εβραίων.

Χωρίς να μπαίνει στις λεπτομέρειες της επιλογής της «γης του Ισραήλ», ο Σλόμο Σαντ, εξιστορεί με απόλυτη σαφήνεια πώς το κίνημα του Σιωνισμού, με καταβολές από τους εθνικισμούς της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, προσπάθησε να δημιουργήσει έναν λαό, από ένα θρήσκευμα. Βασίστηκε πάνω στο χριστιανικό παραμύθι της εκδίωξης των Εβραίων και επινόησε τον λαό που εκτός από τις βλέψεις στην ιστορία των αρχαίων Εβραίων απαίτησε και τη γη που κατοίκησαν αυτοί.

Το γεγονός ότι η «Γη του Ισραήλ» κατοικείται από αλλόθρησκους πληθυσμούς, αδιάφορους για την κληρονομιά των Εβραίων, παρότι θα μπορούσαν να έχουν πολύ μεγαλύτερη συγγένεια με αυτούς, από ότι οι Ασκενάζι και οι Σεφαραδίτες, είναι ένα πρόβλημα για την οπτική του Σιωνισμού. Η επιλογή του είναι ο εκπατρισμός των γηγενών κατοίκων, η κατάσχεση των εδαφών, ο εποικισμός και μια πολιτική πυγμής που γεμίζει τον ουρανό της Παλαιστίνης με το φόβο των αεροπορικών επιδρομών. Επίσης επιλογή είναι η δημιουργία ενός ρατσιστικού κράτους στο οποίο δικαιώματα έχουν μόνο οι Εβραίοι και κυρίως οι Ασκενάζι Εβραίοι. Το 25% του πληθυσμού του Ισραήλ δεν έχει δικαιώματα εντός του κράτους στο οποίο ζει. Το Ισραήλ λοιπόν, σήμερα, καταλήγει ο Σαντ, δεν είναι μια σύγχρονη δημοκρατία, αλλά μια εθνοκρατία.

«Το Ισραήλ πρέπει να περιγραφεί ως “εθνοκρατία”. Ακόμα καλύτερα, ας το καλέσουμε εβραϊκή εθνοκρατία με φιλελεύθερα στοιχεία – τουτέστιν, ένα κράτος του οποίου κύριος σκοπός είναι η εξυπηρέτηση όχι ενός πολιτικού-ισότιμου δήμου αλλά ενός βιολογικο-θρησκευτικού έθνους που είναι καθόλα πλαστό ιστορικά, αλλά δυναμικό, εμφορούμενο από αποκλεισμό και διάκριση στην πολιτική του έκφραση. […] Κυριαρχούμενο απ’ την ειδική σιωνιστική αντίληψη του εθνικισμού, το κράτος του Ισραήλ εξακολουθεί ν’ αρνείται, εξήντα χρόνια μετά την ίδρυσή του, να δει τον εαυτό του ως μια δημοκρατία που υπηρετεί τους πολίτες της. […] Το Ισραήλ  επιμένει να βλέπει τον εαυτό του ως ένα Εβραϊκό κράτος που ανήκει σε όλους τους Εβραίους του κόσμου, παρότι δεν είναι πλέον καταδιωκόμενοι πρόσφυγες αλλά πλήρως αφομοιωμένοι πολίτες των χωρών όπου επέλεξαν να διαμένουν». (Shlomo Sand, The Invention of the Jewish People).

Αποσπάσματα από το βιβλίο: Πώς Επινοήθηκαν οι Εβραίοι 

Δεν είστε Εβραίος κύριε, είπε ο αξιωματούχος.

– Δεν είπα ποτέ, ότι ήμουν, απάντησε ο Ντοβ.

– Θα πρέπει ν’ αλλάξουμε τα στοιχεία σας, είπε αδιάφορα ο αξιωματούχος.

– Κανένα πρόβλημα, συμφώνησε ο Ντοβ, κάντε το.

– Ποια είναι η εθνικότητά σας;  – Ισραηλινός, πρότεινε ο Ντοβ.

– Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα, δήλωσε ο αξιωματούχος.  – Γιατί;

– Επειδή, δεν υπάρχει ισραηλινή εθνική ταυτότητα, αναστέναξε ο αξιωματούχος τού υπουργείου. Που γεννηθήκατε;

– Στη Βαρκελώνη.  – Τότε, θα γράψουμε “εθνικότητα ισπανός”.

– Ναι, αλλά δεν είμαι Ισπανός. Είμαι Καταλανός και αρνούμαι να κατηγοριοποιηθώ ως Ισπανός. Γι΄αυτό πολεμήσαμε με τον πατέρα μου τη δεκαετία τού ’30.

Ο αξιωματούχος έξυσε το κεφάλι του. Δεν ήξερε ιστορία, αλλά σεβόταν τους ανθρώπους.

– Τότε, θα βάλουμε “εθνικότητα Καταλανός”.  – Πολύ ωραία, είπε ο Ντοβ.

Έτσι, το Ισραήλ έγινε η πρώτη χώρα στον κόσμο, που αναγνώρισε επίσημα την καταλανική εθνικότητα.

– Τώρα, κύριε, ποια είναι η θρησκεία σας;  – Είμαι κοσμικός άθεος.

– Δεν μπορώ να γράψω άθεος. Το κράτος τού Ισραήλ δεν αναγνωρίζει τέτοια  κατηγορία. Ποια ήταν η θρησκεία τής μητέρας σας;

– Την τελευταία φορά, που την είδα, ήταν ακόμη καθολική.

– Τότε, θα γράψω “θρησκεία: καθολικός”, είπε ο αξιωματούχος, ανακουφισμένος.

Αλλά ο Ντοβ, που συνήθως ήταν ένας ήρεμος άνθρωπος, άρχισε να γίνεται ανυπόμονος.

– Δεν πρόκειται να κουβαλάω ένα δελτίο ταυτότητας, που θα λέει, ότι είμαι χριστιανός. Όχι μόνο είναι αντίθετο στις αρχές μου, αλλά προσβάλλει και τη μνήμη τού πατέρα μου, ο οποίος ήταν αναρχικός κι έβαζε φωτιά σʼ εκκλησίες κατά τον εμφύλιο.

Ο αξιωματούχος έξυσε λίγο ακόμα το κεφάλι του, ζύγιασε τις επιλογές και βρήκε μια λύση. Ο Ντοβ έφυγε από το υπουργικό γραφείο μ’ ένα μπλε δελτίο ταυτότητας, που δήλωνε τόσο εθνικότητα όσο και θρήσκευμα: Καταλανός. (Από τη σελ. 19 τού βιβλίου).

Η εφεύρεση του εβραϊκού λαού

Κάθε Ισραηλινός γνωρίζει, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι η ύπαρξη του εβραϊκού λαού χρονολογείται από τη στιγμή που παρέλαβε την Τορά [¹] στο όρος Σινά, καθώς και ότι είναι ο απευθείας και αποκλειστικός απόγονος του λαού αυτού. Όλοι πιστεύουν ότι ο εν λόγω λαός, μετά την έξοδό του από την Αίγυπτο, εγκαταστάθηκε στη «Γη της Επαγγελίας», όπου οικοδόμησε το ένδοξο βασίλειο του Δαβίδ και του Σολομώντα, το οποίο εν συνεχεία χωρίστηκε στα βασίλεια του Ιούδα και του Ισραήλ. Επίσης, κανένας δεν αγνοεί το γεγονός ότι αυτός ο λαός γνώρισε δύο φορές την εξορία: αρχικά μετά την καταστροφή του πρώτου ναού, τον 6ο αιώνα π.Χ., και, αργότερα, μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού, το έτος 70 μ.Χ.

Ακολούθησε μια περιπλάνηση που διήρκησε σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια: οι μετακινήσεις αυτές οδήγησαν τον εβραϊκό λαό στην Υεμένη, στο Μαρόκο, στην Ισπανία, στη Γερμανία, στην Πολωνία και στα πέρατα της Ρωσίας, αλλά, παρ’ όλα αυτά, κατόρθωνε πάντα να διατηρεί τους δεσμούς του αίματος ανάμεσα στις σκορπισμένες κοινότητές του. Στα τέλη του 19ου αιώνα, είχαν ωριμάσει πια οι συνθήκες για την επιστροφή στην αρχέγονη πατρίδα. Αν δεν υπήρχε η ναζιστική γενοκτονία, εκατομμύρια Εβραίοι θα είχαν επανεποικίσει ομαλά το «Ερέτς Ισραήλ» («τη γη του Ισραήλ»), αφού αυτό το όνειρο έτρεφαν επί είκοσι αιώνες όλες οι γενιές του λαού αυτού.

Παρθένα η Παλαιστίνη, περίμενε τον αυτόχθονα λαό της να την κάνει να ανθίσει ξανά. Γιατί σε αυτόν ανήκε και όχι σε εκείνη την αραβική μειονότητα που στερείται ιστορίας και βρέθηκε εκεί κατά τύχη. Ήταν δίκαιοι, επομένως, οι πόλεμοι που διεξήγαγε ο περιπλανώμενος λαός για να ξαναπάρει στην κατοχή του τη δική του γη, απο την εγκληματική η βίαιη αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού.

Από πού προέρχεται αυτή η ερμηνεία της εβραϊκής ιστορίας; Είναι το έργο, από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και μετά, ταλαντούχων ανασκευαστών του παρελθόντος που η γόνιμη φαντασία τους, βασισμένη σε θραύσματα θρησκευτικής μνήμης, εβραϊκής και χριστιανικής, επινόησε μια ενιαία γενεαλογική αλυσίδα για τον εβραϊκό λαό. Γεγονός είναι ότι η πλούσια ιστοριογραφία του ιουδαϊσμού επιτρέπει πλήθος ιστορικών προσεγγίσεων. Όμως, η πολεμική που ξέσπασε στους κόλπους του δεν αμφισβήτησε ποτέ τις οντολογικές αντιλήψεις που σφυρηλατήθηκαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα.

Όταν ήρθαν στο φως ντοκουμέντα που απειλούσαν να αντικρούσουν την ιδέα του γραμμικού παρελθόντος, δεν συνάντησαν καμία απήχηση. Η εθνική επιταγή, σαν στρείδι ερμητικά κλειστό, απέκλειε οποιαδήποτε αντίφαση ή απόκλιση από την κυρίαρχη ιδέα. Οι ειδικές μονάδες παραγωγής γνώσης πάνω στο εβραϊκό παρελθόν -τα πανεπιστημιακά τμήματα που ήταν αποκλειστικά αφιερωμένα στην «ιστορία του εβραϊκού λαού»- συνεισέφεραν σημαντικά σε αυτή την παράδοξη ημιπληγία. Ακόμα και η καθαρά νομικού χαρακτήρα συζήτηση πάνω στο ερώτημα «ποιος είναι Εβραίος;» δεν απασχόλησε τους ιστορικούς: για αυτούς, Εβραίος θεωρείται κάθε απόγονος του συγκεκριμένου λαού που οδηγήθηκε στην εξορία πριν από δύο χιλιάδες χρόνια.

Οι «εγκεκριμένοι» ερευνητές του παρελθόντος δεν συμμετείχαν καν στην έριδα των «νέων ιστορικών» που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές της δημόσιας ιδεολογικής διαμάχης, που ο αριθμός τους ήταν ούτως ή άλλως περιορισμένος, προέρχονταν από άλλες επιστήμες ή από εξωπανεπιστημιακούς χώρους: κοινωνιολόγοι, ειδικοί στους ανατολικούς πολιτισμούς, γλωσσολόγοι, γεωγράφοι, πολιτικοί επιστήμονες και αρχαιολόγοι ήταν εκείνοι που διατύπωσαν νέες σκέψεις πάνω στο πολυσυζητημένο εβραϊκό και σιωνιστικό παρελθόν. Στις τάξεις τους απαντούν επίσης πανεπιστημιακοί του εξωτερικού. Από τα «τμήματα εβραϊκής ιστορίας» αντίθετα, το μόνο που ακούστηκε ήταν δειλές και συντηρητικές αντιδράσεις, ενδεδυμένες με μια απολογητική ρητορική, στηριγμένη σε προκαταλήψεις.

Ο ιουδαϊσμός μια θρησκεία που προσηλυτίζει

Εν ολίγοις, η εθνική ιστορία έχει ωριμάσει ελάχιστα τα τελευταία 60 χρόνια και, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα εξελιχθεί στο άμεσο μέλλον. Ωστόσο, τα γεγονότα που έφεραν στο φως οι έρευνες θέτουν σε κάθε έντιμο ιστορικό, αναπάντεχα, εκ πρώτης όψεως, πλην όμως θεμελιώδη ερωτήματα.

Μπορεί να θεωρηθεί η Βίβλος ιστορικό βιβλίο; Οι πρώτοι σύγχρονοι Εβραίοι ιστορικοί, όπως ο Ισαάκ Μάρκους Γιοστ ή ο Λέοπολντ Τσουντς, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, δεν την αντιλαμβάνονταν κατ’ αυτόν τον τρόπο: στα δικά τους μάτια, η Παλαιά Διαθήκη ήταν ένα θεολογικό βιβλίο που έπαιζε το ρόλο του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στις εβραϊκές θρησκευτικές κοινότητες μετά την καταστροφή του πρώτου ναού.

Χρειάστηκε να περιμένουμε ως το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα για να συναντήσουμε ιστορικούς, με πρώτο τον Χάινριχ Γκρετς, που να ασπάζονται μια «εθνική» θεώρηση της Βίβλου: αυτοί έδωσαν στη φυγή του Αβραάμ προς τη Χαναάν, την έξοδο από την Αίγυπτο ή ακόμα και στο ενιαίο βασίλειο του Δαβίδ και του Σολομώντα τη διάσταση αφηγήσεων ενός αυθεντικού εθνικού παρελθόντος. Οι ιστορικοί του σιωνισμού δεν έπαψαν έκτοτε να επαναλαμβάνουν αυτές τις «βιβλικές αλήθειες» που έγιναν ο άρτος ο επιούσιος της εθνικής παιδείας τους.

Να, όμως, που τη δεκαετία του 1980 η γη αρχίζει να τρέμει, κλονίζοντας τους αρχέγονους μύθους. Οι ανακαλύψεις της «νέας αρχαιολογίας» έρχονται σε αντίθεση με τη θεωρία μιας μεγάλης εξόδου τον 13ο αιώνα π.Χ. Επιπλέον, ο Μωυσής δεν θα μπορούσε να βγάλει τους Εβραίους από την Αίγυπτο και να τους οδηγήσει στη «Γη της Επαγγελίας», για τον απλούστατο λόγο ότι εκείνη την εποχή η συγκεκριμένη γη… βρισκόταν στα χέρια των Αιγυπτίων.

Εξάλλου, δεν υπάρχουν ίχνη που να μαρτυρούν κάποια εξέγερση των σκλάβων στην αυτοκρατορία των Φαραώ ή τη γρήγορη κατάκτηση της γης της Χαναάν από ξένα στοιχεία. Δεν υπάρχουν, επίσης, σημάδια ούτε ενθύμια από τα μεγαλοπρεπή βασίλεια του Δαβίδ και του Σολομώντα. Οι ανακαλύψεις της προπερασμένης δεκαετίας δείχνουν ότι εκείνη την εποχή υπήρχαν δύο μικρά βασίλεια: το βασίλειο του Ισραήλ, που ήταν και το ισχυρότερο, και το βασίλειο του Ιούδα, η μελλοντική Ιουδαία. Φαίνεται, μάλιστα, πως ούτε οι κάτοικοι του τελευταίου υπέστησαν την εξορία τον 6ο π.Χ. αιώνα: οι μόνοι που πρέπει να εγκαταστάθηκαν στη Βαβυλώνα ήταν η πολιτική και πνευματική αφρόκρεμα. Από εκείνη την καθοριστική συνάντηση με τις περσικές θρησκείες γεννήθηκε ο εβραϊκός μονοθεϊσμός.

Άραγε, η εξορία του 70 μ.Χ. συνέβη πραγματικά; Παραδόξως, αυτό το «θεμελιώδες γεγονός» στην ιστορία των Εβραίων, που αποτελεί την απαρχή της διασποράς, δεν αποτέλεσε αντικείμενο κανενός ερευνητικού έργου. Κι αυτό, για έναν πολύ πεζό λόγο: οι Ρωμαίοι κατακτητές δεν εξόρισαν ποτέ κανέναν λαό σε όλο το ανατολικό τμήμα της Μεσογείου. Με εξαίρεση τους αιχμαλώτους που έγιναν σκλάβοι, οι κάτοικοι της Ιουδαίας συνέχισαν να ζουν στη γη τους ακόμα και μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού.

Ένα τμήμα τους ασπάστηκε το χριστιανισμό τον 4ο αιώνα, ενώ η πλειονότητα ενώθηκε με το Ισλάμ μετά την κατάκτηση από τους Άραβες, τον 7ο αιώνα. Οι περισσότεροι διανοητές του σιωνισμού τα γνώριζαν όλα αυτά: έτσι, ο Γιτζάκ Μπεν Ζβι, μελλοντικός πρόεδρος του κράτους του Ισραήλ, όπως και ο Δαβίδ Μπεν Γκουριόν, ιδρυτής του κράτους, τα έγραφαν αυτά ώς το 1929, τη χρονιά της μεγάλης εξέγερσης της Παλαιστίνης. Και οι δύο αναφέρουν με διάφορες ευκαιρίες το γεγονός ότι οι χωρικοί της Παλαιστίνης είναι οι απόγονοι των κατοίκων της αρχαίας Ιουδαίας. [²]

Εάν, λοιπόν, δεν έγινε ποτέ ο διωγμός του λαού που κατοικούσε στην ρωμαιοκρατούμενη Παλαιστίνη, τότε από πού προέρχονται τα πλήθη των Εβραίων που εποικίζουν τα παράλια της Μεσογείου από την αρχαιότητα; Πίσω από το παραπέτασμα της εθνικής ιστοριογραφίας κρύβεται μια συγκλονιστική ιστορική πραγματικότητα. Από τη στάση των Μακαβαίων, τον 2ο π.Χ. αιώνα, μέχρι την εξέγερση του Μπαρ-Κόχμπα, [³] τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ο ιουδαϊσμός ήταν η θρησκεία με την εντονότερη προσηλυτιστική δραστηριότητα. Οι Ασμοναίοι είχαν ήδη προσηλυτίσει διά της βίας τους Ιδουμαίους της Νότιας Ιουδαίας και τους Ιτουραίους της Γαλιλαίας, οι οποίοι προσαρτήθηκαν στον «λαό του Ισραήλ». Με αφετηρία εκείνο το ελληνοϊουδαϊκό βασίλειο, ο ιουδαϊσμός εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή και στα παράλια της Μεσογείου. Τον 1ο μ.Χ. αιώνα έκανε την εμφάνισή του στο σημερινό Κουρδιστάν, το εβραϊκό βασίλειο της Αδιαβίνης, το οποίο, όμως, δεν ήταν το τελευταίο που «εξιουδαΐστηκε». Ακολούθησαν και άλλα.

Τα γραπτά του Φλάβιου Ιωσήφ δεν αποτελούν τη μοναδική μαρτυρία για την προσηλυτιστική ζέση των Εβραίων. Πολλοί Ρωμαίοι συγγραφείς, από τον Οράτιο ώς τον Σενέκα κι από τον Ιουβενάλιο ώς τον Τάκιτο, εκφράζουν σχετικούς φόβους. Το Μισνά και το Ταλμούδ [⁴] επιτρέπουν την τακτική του προσηλυτισμού -έστω και αν, απέναντι στην αυξανόμενη πίεση του χριστιανισμού, οι σοφοί της ταλμουδικής παράδοσης εξέφρασαν τις επιφυλάξεις τους ως προς το ζήτημα.

Η επικράτηση της θρησκείας του Ιησού στις αρχές του 4ου αιώνα δεν βάζει φρένο στην εξάπλωση του ιουδαϊσμού, ωστόσο απωθεί τον εβραϊκό προσηλυτισμό στις παρυφές του χριστιανικού κόσμου. Τον 5ο αιώνα κάνει την εμφάνισή του, στη θέση της σημερινής Υεμένης, ένα ισχυρό εβραϊκό βασίλειο με το όνομα Χιμιάρ, οι απόγονοι του οποίου θα διατηρήσουν την πίστη τους μετά την επικράτηση του Ισλάμ έως και τη σύγχρονη εποχή.

Επίσης, οι Άραβες χρονικογράφοι μάς γνωστοποιούν την ύπαρξη βερβερίνικων φυλών τον 7ο αιώνα, που έχουν εξιουδαϊστεί: μπροστά στην επέλαση των Αράβων που φτάνουν στη Βόρεια Αφρική στα τέλη του ίδιου αιώνα, εμφανίζεται η θρυλική μορφή της εβραίας βασίλισσας Ντίχια ελ-Καχίνα, η οποία προσπάθησε να τους αναχαιτίσει. Οι εξιουδαϊσμένοι Βερβερίνοι θα λάβουν μέρος στην κατάκτηση της Ιβηρικής Χερσονήσου και θα θέσουν τα θεμέλια της ιδιαίτερης συμβίωσης μεταξύ Εβραίων και Μουσουλμάνων που χαρακτηρίζει τον ισπανοαραβικό πολιτισμό.

Ο σημαντικότερος μαζικός προσηλυτισμός λαμβάνει χώρα κάπου ανάμεσα στη Μαύρη και την Κασπία Θάλασσα: αφορά το τεράστιο βασίλειο των Χαζάρων, τον 8ο αιώνα. Η εξάπλωση του ιουδαϊσμού από τον Καύκασο ώς τη σημερινή Ουκρανία έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση πολλών κοινοτήτων, οι οποίες απωθούνται ομαδικά προς την Ανατολική Ευρώπη εξαιτίας των επιδρομών των Μογγόλων, τον 13ο αιώνα. Εκεί, μαζί με τους Εβραίους που είχαν έρθει από τις σλαβικές περιοχές του Νότου και τα σημερινά γερμανικά εδάφη, θα θέσουν τις βάσεις του μεγάλου πολιτισμού των γίντις. [⁵]

Οι αφηγήσεις σχετικά με τις ποικίλες ρίζες των Εβραίων απαντούν, λίγο ή περισσότερο δειλά, στη σιωνιστική ιστοριογραφία μέχρι περίπου τη δεκαετία του 1960. Στη συνέχεια περνούν στο περιθώριο, έως ότου εξαφανιστούν από τη συλλογική μνήμη του Ισραήλ. Οι κατακτητές της πόλης του Δαβίδ, το 1967, όφειλαν να είναι οι απευθείας απόγονοι του μυθικού του βασιλείου και όχι -θεός φυλάξοι !- οι διάδοχοι των Βερβερίνων πολεμιστών ή των Χαζάρων ιππέων. Οι Εβραίοι, επομένως, αποτελούν ένα ιδιαίτερο «έθνος», το οποίο, ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια εξορίας και περιπλάνησης, επιστρέφει επιτέλους στη δική του πρωτεύουσα, την Ιερουσαλήμ.

Οι φορείς αυτής της γραμμικής και αδιαίρετης αφήγησης δεν στηρίζονται μόνο στη διδασκαλία της ιστορίας. Επικαλούνται μάλιστα και τη βιολογία. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά, μια σειρά «επιστημονικών» ερευνών στο Ισραήλ προσπαθεί να αποδείξει με κάθε μέσο τη γενετική συγγένεια μεταξύ των απανταχού επί γης Εβραίων. Η «έρευνα πάνω στην προέλευση των πληθυσμών» αποτελεί πλέον έναν θεμιτό και δημοφιλή τομέα της μοριακής βιολογίας, ενώ το αρσενικό χρωμόσωμα Υ αποκτά τιμητική θέση δίπλα σε μια εβραία Κλειώ, [⁶] στο πλαίσιο μιας ξέφρενης αναζήτησης της κοινής καταγωγής του «εκλεκτού λαού».

Η συγκεκριμένη ιστορική αντίληψη αποτελεί τη βάση της πολιτικής του κράτους του Ισραήλ που επικεντρώνεται στο θέμα της ταυτότητας, κι αυτό είναι που πονάει ! Προσφέρει την ευκαιρία για μια οντολογική και εθνοκεντρική ερμηνεία του ιουδαϊσμού, τροφοδοτώντας έτσι ένα καθεστώς διακρίσεων που απομονώνει τους Εβραίους από τους μη Εβραίους -Άραβες, αλλά και Ρώσους μετανάστες ή ξένους εργάτες.

Το Ισραήλ, 60 χρόνια μετά την ίδρυση του, αρνείται να δει τον εαυτό του ως μια δημοκρατία που υπάρχει για τους πολίτες της. Περίπου το ένα τέταρτο από αυτούς δεν θεωρούνται Εβραίοι και, σύμφωνα με το πνεύμα των νόμων, το κράτος δεν είναι δικό τους. Αντίθετα, το Ισραήλ παρουσιάζεται πάντα ως το κράτος των απανταχού επί γης Εβραίων, έστω κι αν δεν πρόκειται πια για κατατρεγμένους πρόσφυγες αλλά για ισότιμους πολίτες που απολαμβάνουν πλήρη δικαιώματα στα κράτη στα οποία διαβιούν. Με άλλα λόγια, μια εθνοκρατία χωρίς σύνορα δικαιολογεί τις σκληρές διακρίσεις που επιβάλλει απέναντι σε μια μερίδα πολιτών της, επικαλούμενη το μύθο του προαιώνιου έθνους που ανασυντάχθηκε για να επανενωθεί στη «γη των προγόνων».

Το να γραφτεί, επομένως, μια νέα εβραϊκή ιστορία, απαλλαγμένη από το σιωνιστικό πρίσμα, δεν είναι εύκολο πράγμα. Το φως που διαθλάται μέσα από αυτό μετασχηματίζεται σε ανεξίτηλα εθνοκεντρικά χρώματα. Και όμως, οι Εβραίοι σχημάτιζαν ανέκαθεν συμπαγείς θρησκευτικές κοινότητες, συνήθως μέσω του προσηλυτισμού, σε διάφορες περιοχές του κόσμου: δεν συνιστούν, λοιπόν, ένα «έθνος» με κοινή καταγωγή το οποίο εκτοπίστηκε και περιπλανήθηκε για είκοσι αιώνες.

Η εξέλιξη της ιστοριογραφίας, όπως και, γενικότερα, η διαδικασία του εκσυγχρονισμού, περνά, όπως γνωρίζουμε, μέσα από την επινόηση του έθνους, μιας έννοιας που απασχόλησε εκατομμύρια ανθρώπους κατά τον 19ο κι ένα σημαντικό κομμάτι του 20ού αιώνα. Στα τέλη του περασμένου αιώνα, τα όνειρα άρχισαν να ξεθωριάζουν. Όλο και περισσότεροι ερευνητές αναλύουν, ανατέμνουν και ανασυνθέτουν τις μεγάλες εθνικές παραδόσεις, κυρίως τους μύθους περί κοινής καταγωγής, ιδιαίτερα αγαπητούς στους χρονικογράφους του παρελθόντος. Οι εφιάλτες του χθες θα δώσουν αύριο τη θέση τους σε άλλα όνειρα για μια νέα ταυτότητα. Όπως κάθε προσωπικότητα που αποτελείται από ποικίλες και ρευστές ταυτότητες, η ιστορία είναι κι αυτή μια ταυτότητα που εξελίσσεται.

Shlomo Sand

Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ.

Σημειώσεις