Οι γλώσσες των ζώων

Εύα Μέιερ Οι γλώσσες των ζώων

(Βιβλιοπαρουσιάση)

Περίληψη:

Είναι η γλώσσα αυτό που διαχωρίζει τους ανθρώπους από τα άλλα ζώα, όπως έχουν υποστηρίξει πολλοί; Ή μήπως τα ζώα μιλούν τις δικές τους γλώσσες, μεταξύ τους και προς εμάς; Σε αυτό το απρόβλεπτο και διαφωτιστικό βιβλίο η Εύα Μέιερ διερευνά τέτοιου είδους ερωτήματα. Μας μιλά για τον Άλεξ, τον γκρίζο παπαγάλο που ήξερε περισσότερες από εκατό λέξεις, και την Τσέισερ, το τσοπανόσκυλο που είχε ταλέντο στη γραμματική. Μας παρουσιάζει τη Γουάσο, τον χιμπατζή που ανατράφηκε από ανθρώπους μαθαίνοντας τη νοηματική γλώσσα, τον Κόζικ, τον ελέφαντα που μιλούσε στους ανθρώπους στη δική τους γλώσσα ενώ στη θηλυκή σύντροφό του στη γλώσσα των ελεφάντων, και τον Νοκ, τη λευκή φάλαινα που μιμούνταν την ανθρώπινη ομιλία.

Επισημαίνει επίσης πως οι σκύλοι είναι ικανοί να ερμηνεύσουν το γρύλισμα των άλλων σκύλων και πως οι πίθηκοι μάρμοζετ μιλούν ο καθένας με τη σειρά του, διδάσκοντας μάλιστα τη συγκεκριμένη δεξιότητα στα παιδιά τους. Οι Γλώσσες των ζώων έρχονται να μας δείξουν ότι η γλώσσα είναι πιο πλούσια και ευρεία από όσο φανταζόμασταν και ότι η ουσιαστική έκφραση δεν προϋποθέτει ανθρώπινες λέξεις.

Τα ζώα μπορούν να μιλήσουν; Και τι σημαίνει αυτό;

Μπορεί ένα ποντίκι να μάθει ένα νέο «τραγούδι»; Τι περίεργη ερώτηση θα σκεφτούν πολλοί από εμάς. Παρόλο που οι άνθρωποι ζούμε μαζί με τα ποντίκια εδώ και τουλάχιστον 15.000 χρόνια, ελάχιστοι έχουν ακούσει ποτέ ποντίκια να «τραγουδούν». Αυτό επειδή το κάνουν σε συχνότητες άλλες από αυτές που μπορεί να ακούσει ο άνθρωπος. Μοιάζει με μελωδία ή τιτίβισμα.  Το κάνουν όταν είναι μικρά για να φωνάξουν τις μητέρες τους και αργότερα ως ενήλικες για να προσελκύσουν άτομα του αντίθετου φύλου.

Η επικοινωνία των ζώων

Εδώ και πολλούς αιώνες η γλώσσα θεωρείται ως μια ικανότητα που διαθέτει αποκλειστικά το ανθρώπινο είδος. Άλλωστε σύμφωνα με τον Descartes από την ικανότητα σύνθεσης και παραγωγής λόγου ξεκινά και η γραμμή που χωρίζει εξελικτικά τους ανθρώπους από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο.

Σήμερα, ειδικοί στη γλωσσολογία, τη βιολογία και τη γνωστική επιστήμη υποψιάζονται ότι κάποια δομικά στοιχεία  της γλώσσας μπορεί να είναι κοινά σε όλα τα είδη. Νέες έρευνες δείχνουν πως τα ποντίκια, όπως και άλλα ζώα έχουν ικανότητες σύνθεσης μηνυμάτων και «φωνητικής μάθησης».

Η γλώσσα ως σύστημα σημείων και συμβόλων προορισμένο να μεταδίδει μηνύματα διαφέρει από άλλα σημειακά συστήματα ως προς τη μορφή της επικοινωνιακής λειτουργικότητας της. Βασικό χαρακτηριστικό του γλωσσικού κώδικα ως συστήματος επικοινωνίας είναι η πρόθεση.  Η γλώσσα δεν έχει μόνο αναφορική λειτουργία, αλλά και συναισθηματική και βουλητική, καθώς αποτελεί μέσο ανακοίνωσης όχι μόνο πληροφοριών, αλλά και συναισθημάτων και επιθυμιών.

Το ξέρατε ότι οι χιμπατζήδες χρησιμοποιούν συγκεκριμένες ηχητικές εκφράσεις για να ζητήσουν φαγητό, άλλες για να ζητήσουν χάδια και διαφορετικές για να εκφράσουν απειλή;  Πρόκειται για λειτουργίες όπου εκφράζεται πρόθεση και επιθυμία.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας είναι η ικανότητα σύνθεσης με βάση συγκεκριμένους κανόνες και σχέσεις. Οι χιμπατζήδες και άλλοι πίθηκοι μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους χρησιμοποιώντας μια ποικιλία φωνητικών εκφράσεων, χειρονομιών και μορφασμών.  Σύμφωνα με τους επιστήμονες μπορούν να μάθουν να χρησιμοποιούν ανθρώπινα σύμβολα, όπως η νοηματική γλώσσα ή τα λεξιγράμματα για να επικοινωνούν με τους ανθρώπους.

Όμως κι άλλα ζώα έχουν σύνθετα συστήματα επικοινωνίας. Έχει αποδειχθεί ότι τα δελφίνια δημιουργούν ακολουθίες από διαφορετικούς ήχους με διαφορετικά σημαινόμενα τις μπορούν να συνδυάζουν. Για παράδειγμα χρησιμοποιούν ήχους που μοιάζουν με «κλικ» σε διαφορετικές ακολουθίες για να αναγνωρίζονται μεταξύ τους.

Άλλα ζώα, όπως τα τσομπανόσκυλα χρησιμοποιούν διαφορετικά γαβγίσματα για να προειδοποιήσουν για διαφορετικούς τύπους αρπακτικών. Δηλαδή θα γαβγίσουν με άλλο τρόπο όταν θέλουν να επισημάνουν την παρουσία  γερακιών, αετών, ή ανθρώπων. Αυτό υποδηλώνει ότι τα σκυλιά έχουν κατανόηση του νοήματος των φωνητικών τους εκφράσεων.

Τα ωδικά πτηνά, μπορούν να δημιουργήσουν έναν άπειρο αριθμό μελωδιών από έναν πεπερασμένο αριθμό τιτιβισμάτων σα να αντιστοιχούν σε συλλαβές, πράγμα που σημαίνει ότι έχουν κάποιο σύστημα που τα πουλιά κατανοούν και επικοινωνούν.

Οι φάλαινες παράγουν ηχητικά μηνύματα σαν  μεγάλα, μακρόσυρτα τραγούδια που ταξιδεύουν για αρκετά χιλιόμετρα. Και οι ελέφαντες μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους χρησιμοποιώντας «φωνητικές εκφράσεις» συμπεριλαμβανομένων των βρυχηθμών χαμηλής συχνότητας που επίσης φτάνουν χιλιόμετρα μακριά.

Ποντίκια με ικανότητες σύνθεσης

Για δεκαετίες, οι ερευνητές πίστευαν ότι  τα τραγούδια των ποντικιών ήταν συγκεκριμένα και αποτελούσαν μια έμφυτη λειτουργία.  Το 2012, μια ομάδα νευροβιολόγων στο Πανεπιστήμιο Duke, με επικεφαλής τον Erich Jarvis, νευροεπιστήμονα που μελετά τη φωνητική μάθηση, σχεδίασε ένα πείραμα για να διαπιστώσει αν πραγματικά ήταν έτσι. Η ομάδα αφαίρεσε την ικανότητα ακοής από  πέντε ποντίκια και ηχογράφησε το «τραγούδι» τους. Το ίδιο έκαναν και με πέντε ποντίκια  που άκουγαν. Στη συνέχεια, συνέκριναν τις ηχογραφήσεις. Το σκεπτικό ήταν πως αν το τραγούδι των ποντικιών ήταν κάτι έμφυτο, ενστικτώδες και συγκεκριμένο, όπως πιστεύονταν, δεν θα υπήρχε καμία διαφορά ανάμεσα στα κουφά και στα άλλα ποντίκια.

Όμως όταν ο Jarvis και η ομάδα του άκουσαν τις ηχογραφήσεις διαπίστωσαν ότι εκείνες των ποντικιών που είχαν την ακοή τους έμοιαζαν με μελωδίες που αποτελούνταν  τιτιβίσματα – συλλαβές όπως ακριβώς των καναρινιών και των δελφινιών.

Όχι όμως και τα τραγούδια των ποντικιών που είχαν χάσει την ακοή τους. Χωρίς ακουστική ανατροφοδότηση, τα τραγούδια τους έγιναν σχεδόν μη αναγνωρίσιμα. Ακούγονταν σαν «κραξίματα και κραυγές».

Οι μελωδίες ενός ποντικιού δεν εξαρτώνται μόνο από την ικανότητά του να ακούει τον εαυτό του και τους άλλους, αλλά επίσης και από την πρόθεσή του διαπίστωσε η επιστημονική ομάδα σε ένα άλλο πείραμα. Τα αρσενικά ποντίκια μπορούν να μεταβάλουν την ένταση τους προκειμένου να ανταγωνιστούν τα άλλα  αρσενικά ποντίκια στην προσέλκυση των θηλυκών.

Όταν οι ερευνητές του Duke εξέτασαν τους εγκεφάλους των ποντικών, βρήκαν ένα υποτυπώδες νευρωνικό κύκλωμα στο πρόσθιο μέρος με το οποίο  ελέγχουν άμεσα τα φωνητικά τους όργανα. Τα ποντίκια δεν φαίνεται να έχουν τη φωνητική ευελιξία των ελεφάντων. Δεν μπορούν να μιμηθούν τον ήχο των φορτηγών στον κοντινό αυτοκινητόδρομο Ναϊρόμπι-Μομπάσα, όπως ο 10χρονος θηλυκός αφρικανικός ελέφαντας στο Τσάβο της Κένυας. Ούτε διαθέτουν τις μιμητικές ικανότητες της φώκιας στο Ενυδρείο της Νέας Αγγλίας, που μπορούσε να εκφέρει αγγλικές φράσεις με την χαρακτηριστική προφορά του Μέιν.

Μήπως η απόσταση δεν είναι τόσο μεγάλη;

Όμως οι υποτυπώδεις δεξιότητες των ποντικιών υποδηλώνουν ότι αυτή η κρίσιμη για τη γλώσσα ικανότητα μπορεί να συνδέεται με την εξέλιξη του ανθρώπου και των άλλων ειδών.

Η θεώρηση της γλώσσας ως ένα πολυσήμαντο και σύνθετο σημειακό σύστημα επικοινωνίας ίσως μας βοηθήσει να κατανοήσουμε περισσότερο τα ζώα και τη συμπεριφορά τους. Ίσως διαπιστώσουμε ότι  η απόσταση που χωρίζει τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο να μην είναι τόσο χαοτικά μεγάλη και όρια της να μην είναι τόσο ξεκάθαρα, όσο πιστεύαμε μέχρι τώρα.

Η μελέτη της επικοινωνίας των ζώων θα μπορούσε να μας βοηθήσει να μάθουμε περισσότερα και για την εξέλιξη της ανθρώπινης γλώσσας. Μελετώντας τους τρόπους με τους οποίους τα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους, μπορούμε να ρίξουμε περισσότερο φως στην εξέλιξή της, τους γνωστικούς και νευρολογικούς μηχανισμούς που στηρίζουν τη λειτουργία της. Ίσως, ακόμη να ανοίξει νέους δρόμους στην έρευνα για την προστασία από απειλές όπως η απώλεια οικοτόπων και η λαθροθηρία. Μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να αναπτύξουμε νέους τρόπους εκπαίδευσης και εργασίας με ζώα.

Σίγουρα, όμως, η βαθύτερη κατανόηση της φύσης της γλώσσας και των γνωστικών ικανοτήτων των ζώων και θα αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας και τη θέση μας στον φυσικό κόσμο.

Με πληροφορίες από τους New York Times