Γάζα:Μια ακραία στρατιωτικοποίηση του ταξικού πολέμου

Εμείς οι αναρχικοί/ες στις πορείες μας λέμε ένα σύνθημα: «ίδια είν΄ τα αφεντικά δεξιά και αριστερά». Το ίδια είναι τα αφεντικά μπορούμε να το επεκτείνουμε και σε αυτό: ίδια είναι τα αφεντικά τουρκικά και ελληνικά, ισραηλινά και παλαιστινιακά, γερμανικά και γαλλικά, μαύρα και λευκά, χριστιανικά και μουσουλμανικά, ιθαγενή και αποικιακά, εθνικά και πολυεθνικά κλπ. Αφεντικά δεν εννοούμε μόνο τα οικονομικά αλλά και τα πολιτικά. Με λίγα λόγια, τις πολιτικοοικονομικές ελίτ, τις ολιγαρχίες του πλούτου και της εξουσίας.

Το να παλεύουμε μόνο για την απελευθέρωση του έθνους, της φυλής ή της θρησκείας  χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας προς το ανθρωπινότερο, δηλαδή για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, ιεραρχία και κυριαρχία ανθρώπου σε άνθρωπο, προσομοιάζει με εκδοχές αστικές ή  φασιστικές ως προς το περιεχόμενο της κοινωνικής τους αντίληψης.

Ο δεξιός εθνικισμός με όλες τις παραλλαγές του μας είναι γνωστός, εκείνος που μένει λίγο άγνωστος ή αποσιωπάται είναι ο αριστερός και ο μπολσεβίκικος εθνικισμός ή εθνομπολσεβικισμός που μας έρχεται από τον εικοστό αιώνα αλλά στις μέρες μας αναβιώνει με όλες αυτές τις αριστερίστικες γκρούπες, τις αλληλέγγυες στην παλαιστινιακή υπόθεση χωρίς να αναφέρονται στο κοινωνικό – ταξικό ζήτημα. (σημ. στο τέλος της δημοσίευσης δείτε την εξαιρετική δουλειά που έχει κάνει παλιότερα πάνω στο ζήτημα της ταξικότητας το Κόκκινο Νήμα).

Κάνοντας μια προσωπική (υποκειμενική) σκέψη, σκέφτομαι, εγώ ο από κάτω, ο εκμεταλλευόμενος – εξουσιαζόμενος, να αγωνιστώ ακόμα και να χύσω το αίμα μου σε έναν αντιιμπεριαλιστικό αγώνα  για την ιδέα της εθνικής απελευθέρωσης χωρίς τους παραπάνω συλλογισμούς και χωρίς να λαμβάνω υπόψη μου την ιστορία για το πώς κατάντησαν τον εικοστό αιώνα τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα όταν κυριάρχησαν και έγιναν καθεστώτα, θα ήταν ανιστόρητη ηλιθιότητα και τσάμπα αγώνας, αν αυτός  ο αγώνας δεν καταργεί όχι μόνο τον χαλίφη άλλα και τη θέση του χαλίφη. (Δείτε και αυτό: Ο Μινώταυρος ζει και βασιλεύει).

Τα παραδείγματα είναι άπειρα, θα αναφέρω μόνο ένα που έχει να κάνει και με το φυλετικό. Στην Ν. Αφρική διεξήχθη ένας μακροχρόνιος αγώνας κύρια από το μαρξιστικό κόμμα του Κογκρέσου για την κατάργηση του απαρτχάιντ και καλώς έγινε. Το κόμμα αυτό είχε στο πρόγραμμα του και κάποια άλλα θέματα για την αλλαγή του κοινωνικοοικονομικού στάτους, όταν καταργήθηκε το απαρτχάιντ και το Κογκρέσο με πρόεδρο τον Μαντέλα ανέλαβε την εξουσία μέσα από εκλογές δεν εφάρμοσε ούτε το ένα τρίτο από αυτό το πρόγραμμα και το μόνο που έμεινε σήμερα είναι η ανάδυση μιας μαύρης πολιτικοοικονομικής ελίτ που συμπλέει με την λευκή.

Σε ένα άλλο κείμενο [¹] γράφω:

{…} Σαν αναρχικός «οφείλω» εξαρχής να πω ότι από τη μια είμαι ενάντια στην ισλαμο – φασίζουσα  φονταμενταλιστική οργάνωση Χαμάς, δημιούργημα των αδελφών μουσουλμάνων  που στην αρχική της δημιουργία στηρίχτηκε έμμεσα από το κράτος του Ισραήλ και διοικεί τη Γάζα με αυταρχικό τρόπο. Είμαι ενάντια στο «ριζοσπαστικό» ισλάμ  και τα θεοκρατικά , ολοκληρωτικά ισλαμικά καθεστώτα  με τα οποία φλερτάρει μερίδα της αριστεράς και κάποιοι/ες αυτοχαρακτηριζόμενοι αναρχικοί χάριν του αντι/ ιμπεριαλιστικού – αντι/ νεοαποικιοκρατικού αγώνα. Φυσικά δεν είμαι ανιστόρητος και δεν ξεχνώ την στήριξη του αποικιοκρατούμενου από τους Ισπανούς Μαρόκου στον φασίστα Φράνκο και τον ρόλο των μαροκινών ισλαμιστών σε αυτό, στην διάρκεια της επανάστασης του 1936 στην Ισπανία.

Από την άλλη, είμαι ενάντια  στο σιωνιστικό – φασίζων κράτος του Ισραήλ και δεν κρατάω ίσες αποστάσεις από αυτά που βιώνει ο Παλαιστινιακός λαός εδώ και πάνω 70 χρόνια  από το κράτος του Ισραήλ. Δεν εξισώνω το θύτη με το θύμα. Θύτης είναι το ισραηλινό κράτος και θύμα ο πολύπαθος παλαιστινιακός λαός.{…}

Και συνεχίζω σε μια άλλη παράγραφο;

{…} Το «ριζοσπαστικό ισλάμ» ειναι ένα αντιδραστικό – σκοταδιστικό κίνημα, δεν ειναι αντικαπιταλιστικό πόσο μάλλον αντικρατικό, φεμινιστικό ή φιλικό προς τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Διάφοροι θα πουν ότι βλέπω τα πράματα με τη ματιά ενός δυτικού, επιγόνου του διαφωτισμού και της νεωτερικότητας, θα τους απαντήσω ότι αντίθετα εσείς με έναν αντεστραμμένο οριεντάλ τρόπο πιστεύετε στην σύγκρουση των πολιτισμών.{…}

Οι παραπάνω προβληματισμοί είναι μια κριτική και δεν έχουν να κάνουν με την έμπρακτη αλληλεγγύη [²] που πρέπει να δείξουμε στους Παλαιστίνιους/ες που αυτή την στιγμή σφαγιάζονται απο το ισραηλινό κράτος και την σιωναζί κυβέρνηση του με όρους γενοκτονίας και εθνοκάθαρσης, ιδιαίτερα στην Λωρίδα της Γάζας.

Παρακάτω δημοσιεύω μια ενδιαφέρουσα ταξική ανάλυση (που λείπει απο τις περισσότερες αναλύσεις για το παλαιστινιακό ζήτημα ) των κοινωνικών καπιταλιστικών σχέσεων και συγκρούσεων στο Ισραήλ και την Παλαιστίνη ενάντια στην αστική αντίληψη περί σύγκρουσης εθνοπολιτισμικής. Πρέπει να δοθεί η ανάλογη προσοχή απο τον αναγνώστη  γιατί η ανάλυση – συνέντευξη δόθηκε λίγο μετά απο την επίθεση της Χαμάς τις 7 Οκτωβρίου του 2023 και δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να δει την εξέλιξη αυτής της σύγκρουσης και την γενοκτονική πολιτική που εφαρμόζει σήμερα το ισραηλινό κράτος στην Γάζα.

Όμως αξίζει να την διαβάσουμε γιατί ο Emilio Minassian ειναι βαθύς γνωστής των ταξικών σχέσεων στην Μέση Ανατολή και ειδικότερα στην Παλαιστίνη και το Ισραήλ, με πολύχρονες επιτόπιες έρευνες και μας δίνει μια εικόνα έξω απο την καθιερωμένη αστική εθνοθρησκευτική  και αριστερή συναισθηματική – ηθικιστική  προσέγγιση των πραγμάτων, χωρίς να παραγνωρίζει το ζήτημα των θρησκευτικών και εθνικών ταυτοτήτων όμως δεν τις θέτει στο επίκεντρο της ανάλυσης του.

Ο Minassian ειναι ελευθεριακός κομμουνιστής και η ανάλυση του επεκτείνετε εκτός απο την πάλη των τάξεων και στην πάλη για κυριαρχία αυτών των τάξεων, ειναι μια ανάλυση ταξική, αιρετική, και γι΄αυτό επαναστατική.

σημ. Σε μια δεύτερη συνέντευξη που έδωσε ο Minassian μετά απο ένα χρόνο αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής : «Αλλά δεν επιμένω στην κοινωνική τάξη για να υποβαθμίσω την τρέχουσα σφαγή, αλλά για να καταπολεμήσω την ιδέα μιας ριζικής ετερότητας, μιας εξωτερικότητας, αυτού που συμβαίνει αυτή τη στιγμή σε σχέση με τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις, εδώ και εκεί. –EM …» (Δείτε και τη σημείωση [³] ).

Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν τον συντάκτη τους,χωρίς 
να συμπίπτουν απαραίτητα με την άποψη της Autonomis Drasis

Γάζα: Μια ακραία στρατιωτικοποίηση του ταξικού πολέμου

Συνέντευξη του Emilio Minassian [⁴] στο Serpents de la mer., 30 Οκτωβρίου 2023

1. Ενδιαφέρεστε για το παλαιστινιακό ζήτημα εδώ και πολύ καιρό, χωρίς να είστε ακτιβιστής υπέρ της Παλαιστίνης. Τι έχει να πει μια επαναστατική κριτική για όσα συμβαίνουν εκεί;

Θα έλεγα ότι το πρώτο πράγμα που πρέπει να λάβουμε υπόψη είναι ότι δεν υπάρχουν δύο στρατόπεδα, ένα Παλαιστινιακό και ένα Ισραηλινό. Αυτοί οι άνθρωποι ζουν στο ίδιο κράτος και στην ίδια οικονομία. Μέσα σε αυτό το ισραηλινοπαλαιστινιακό σύνολο – το οποίο εξαρτάται εξ ολοκλήρου από το Ισραήλ – οι κοινωνικές τάξεις όχι μόνο καθορίζονται από διαφορετικό νομικό καθεστώς με βάση εθνοθρησκευτικά κριτήρια, αλλά είναι επίσης «ζωνοποιημένες».

Η Λωρίδα της Γάζας έχει, με την πάροδο του χρόνου, μετατραπεί σε «φυλακή-εφεδρεία» στην οποία δύο εκατομμύρια προλετάριοι είναι κολλημένοι στα περιθώρια του ισραηλινού κεφαλαίου. Αλλά στο τέλος της ημέρας, το τελευταίο παραμένει ο κύριός τους. Οι κάτοικοι της Γάζας χρησιμοποιούν ισραηλινό χρήμα, καταναλώνουν ισραηλινά προϊόντα και έχουν ταυτότητες που εκδίδονται από το Ισραήλ.

Ο τρέχων «πόλεμος» αντιστοιχεί στην πραγματικότητα σε μια ακραία στρατιωτικοποίηση του ταξικού πολέμου; 

Η ανάλυση της κατάστασης με τον τρόπο «μία γη, δύο λαοί» είναι ανόητη. Η γη δεν ανήκει στον λαό, πουθενά στον κόσμο. Ανήκει σε αυτούς που την κατέχουν. Αυτό μπορεί να φαίνεται πολύ θεωρητικό, αλλά η απλή ύπαρξη κοινωνικών σχέσεων επί τόπου δείχνει σε ποιον ανήκει η ιδέα των δύο στρατοπέδων, δηλαδή, στην άρχουσα τάξη.

Τα στρατόπεδα προσφύγων στη Δυτική Όχθη, τα οποία θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως την καρδιά που χτυπάει «Παλαιστίνη», εξακολουθούν να είναι απλώς προάστια του Τελ Αβίβ. Έχω περάσει νύχτες ακούγοντας τους ημερομίσθιους εργάτες ενός από αυτά τα στρατόπεδα να μιλάνε για το πώς γινόταν η εθνικοποίηση του εργατικού δυναμικού στα εργοτάξια της ισραηλινής πρωτεύουσας: οι Ασκενάζι Εβραίοι κατασκευαστές, οι Παλαιστίνιοι του 1948 που εξυπηρετούσαν τη μεταφορά εργατικού δυναμικού από τα κατεχόμενα εδάφη και οι Σεφαραδίτες Εβραίοι εργοδηγοί που μιλούν επίσης αραβικά, κ.λπ.

Έπειτα, υπάρχουν όλοι οι άλλοι εισαγόμενοι προλετάριοι – Ταϊλανδοί, Κινέζοι και Αφρικανοί – που βρίσκονται στην πραγματικότητα στη χειρότερη κατάσταση, καθώς είναι όλοι χωρίς χαρτιά. Καμία από αυτές τις ομάδες δεν μπορεί να αναμειχθεί, επειδή η καθεμία έχει μια ξεχωριστή θέση και καθεστώς στις σχέσεις παραγωγής. Αυτοί οι κόσμοι δεν είναι πορώδεις. Είναι εγκλωβισμένοι, κι όμως βλέπουν ο ένας τον άλλον, γνωρίζουν ο ένας τον άλλον.

Δεκάδες Ταϊλανδοί εργάτες γης που υπέστησαν εκμετάλλευση στην περιφέρεια της Λωρίδας της Γάζας σκοτώθηκαν και απήχθησαν από τη Χαμάς. Τώρα, Ισραηλινοί εργοδότες παρακρατούν μισθούς από άλλους για να τους αναγκάσουν να εργαστούν σε εμπόλεμη ζώνη. Οποιαδήποτε κοινωνική κριτική που αξίζει το όνομά της θα πρέπει, όσον αφορά τα τεκταινόμενα στο Ισραήλ-Παλαιστίνη, να ενσωματώνει την οπτική γωνία των Ταϊλανδών εργατών. Αυτή η χώρα δεν θα ανήκει στους Παλαιστίνιους προλετάριους, όπως δεν θα ανήκει στους Ταϊλανδούς.

Δεν είναι λίγο σαν να προσπαθείς να αποφύγεις το «εθνικό ζήτημα» στο Ισραήλ-Παλαιστίνη;

Το Ισραήλ κατάφερε να δημιουργήσει μια κατάσταση που δεν έχει ξαναδεί πουθενά αλλού στον κόσμο: την ενσωμάτωση ενός εθνικοποιημένου – «εβραϊκού» – προλεταριάτου στο κράτος, ενάντια στο «αραβικό» κομμάτι του προλεταριάτου, επίσης εθνικοποιημένο. Το ισραηλινό κράτος συσσώρευσε ένα «εθνικό» κεφάλαιο σε χρόνο ρεκόρ, εισήγαγε ένα «εθνικό» προλεταριάτο και έθεσε τον εαυτό του ως θεματοφύλακα της ύπαρξης και της αναπαραγωγής του τελευταίου, βασιζόμενο στην ιδέα ότι η ίδια του η ύπαρξη απειλούνταν από ένα άλλο προλεταριακό περιθώριο, τους Παλαιστίνιους.

Αλλά αν κοιτάξουμε κάτω από το φαντασμαγορικό πρίσμα «του Κράτους ως εγγυητή της ύπαρξης του λαού», γίνεται ευκολότερο να δούμε ότι οι Εβραίοι Ισραηλινοί προλετάριοι αποτελούν κάτι σαν λάφυρα πολέμου στα χέρια του κράτους. Αυτό δεν ισχύει όσον αφορά το παλαιστινιακό προλεταριάτο, του οποίου οι αγώνες έχουν διατηρήσει μια ορισμένη αυτονομία, ενώ συνυπάρχουν με πολύπλοκο τρόπο με την εργαλειακή λογική της πολιτικά εθνικιστικής διαχείρισής τους.

Ενώ μπορεί να ακούγεται αντίθετο με τη διαίσθηση, νομίζω ότι η Χαμάς θα πρέπει να θεωρείται ως ο υπεργολάβος του Ισραήλ για τη διαχείριση του προλεταριάτου της Γάζας. Όπως είπα, η Γάζα, σε τελική ανάλυση, «εξαρτάται» από το εθνικό ισραηλινό κεφάλαιο. Και όσο το ισραηλινό κεφάλαιο δεν έχει επιτρέψει την ανάπτυξη μιας άλλης, «παλαιστινιακής» καπιταλιστικής οντότητας στο πλευρό του, το προλεταριάτο της Γάζας, ακόμη και υπό πολιορκία, ρυθμίζεται από τα οικονομικά του κυκλώματα. Ωστόσο, μια τέτοια κατάσταση δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς έναν εξωτερικευμένο κοινωνικό σχηματισμό υπεύθυνο για τη ρύθμιση των φυλακισμένων – δεν υπάρχουν φυλακές χωρίς δεσμοφύλακες.

Αυτό που συμβαίνει δεν είναι ένας ενδοϊμπεριαλιστικός πόλεμος. Είναι ουσιαστικά μια «εσωτερική υπόθεση» για την οποία τα «εθνικά» στρατόπεδα λειτουργούν ως προπέτασμα καπνού. Δεν υπάρχει προλεταριακή πάλη στα τρέχοντα γεγονότα. Η στρατιωτικοποίηση των ανταγωνισμών που παράγονται από τη Χαμάς και την ισραηλινή άρχουσα τάξη έχει δημιουργήσει μια «αντίσταση» που δεν περιέχει καμία λογική αυτόνομου προλεταριακού αγώνα, ακόμη και σε πρώιμο στάδιο.

Δεν είναι πόλεμος, αλλά μάλλον η διαχείριση ενός πλεονάζοντος προλεταριάτου με τα στρατιωτικά μέσα του ολοκληρωτικού πολέμου, από ένα δημοκρατικό, πολιτισμένο κράτος που ανήκει στο κεντρικό μπλοκ της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Οι χιλιάδες νεκροί εκεί μου φαίνονται να έχουν ένα ιδιαίτερο νόημα καθώς σκιαγραφούν μια τρομακτική εικόνα του μέλλοντος – των καπιταλιστικών κρίσεων που έρχονται.

Η διαχείριση του πλεονάζοντος προλεταριάτου μέσω μπαράζ βομβαρδισμών, στο βαθμό που νομιμοποιείται από τα κεντρικά κράτη του καπιταλιστικού κόσμου, σχετίζεται, νομίζω, με αυτό που συμβαίνει σε μια διεθνή επίθεση. Αυτός ο διεθνής χαρακτήρας είναι ιδιαίτερα έντονος στη Γαλλία: βρισκόμαστε σε μια φάση όπου ακόμη και τα πολιτικά συνθήματα που διατυπώνονται σε ουμανιστική γλώσσα καταστέλλονται, μόλις συναντήσουν κινητοποιήσεις στους δρόμους των επικίνδυνων τάξεων. Δεν υπάρχει «εισαγωγή» της σύγκρουσης. Υπάρχει μια παγκόσμια επίθεση. Με αυτή την έννοια, ο αγώνας για εμάς στη Γαλλία συμβαίνει εδώ, ενάντια στη Γαλλία. Έχουμε το δικό μας έθνος να προδώσουμε, πάντα, το συντομότερο δυνατό.

2. Τι έχει να κερδίσει η Χαμάς από μια τέτοια κατάσταση;

Πριν από τις 7 Οκτωβρίου, είχα την ακόλουθη άποψη για την κατάσταση. Από τη μία πλευρά, μια επίθεση της ακροδεξιάς των εποίκων για την προσάρτηση της Δυτικής Όχθης και την ανάληψη του ελέγχου των μοχλών του ισραηλινού κράτους. Από την άλλη, δύο παλαιστινιακή κρατική μηχανισμοί, που ζουν αποκλειστικά από ενοίκια (δάνεια), με μοναδικό στόχο την αναπαραγωγή τους ως τέτοιοι. Πίστευα ότι αυτές οι τελευταίες δυνάμεις βρίσκονταν σε αμυντική θέση και προετοιμαζόταν κυρίως για να αντιμετωπίσουν την απώλεια ελέγχου των πληθυσμών τους τόσο στη Γάζα όσο και στη Δυτική Όχθη.

Πριν από μερικούς μήνες, όλοι με τους οποίους μίλησα στη Δυτική Όχθη, είτε αριστεροί ακαδημαϊκοί είτε το ένοπλο λούμπεν προλεταριάτο, είπαν το ίδιο πράγμα: «Η Χαμάς δεν υποστηρίζει την αντίσταση επί τόπου. Σκέφτεται μόνο τα δικά της συμφέροντα».

Και στην πραγματικότητα, στις 7 Οκτωβρίου η Χαμάς δεν λειτούργησε σύμφωνα με τη λογική του οργανωμένου αγώνα, αλλά σαν μια στρατιωτική δομή, ένα κράτος. Ωστόσο, η λειτουργία της είχε την ιδιαιτερότητα ότι προϋπέθετε απαραίτητα μια ισραηλινή απάντηση, σε σχέση με την οποία θα βρισκόταν σε θέση τεράστιας κατωτερότητας. Η Χαμάς συμπεριφέρθηκε σαν κράτος χωρίς να έχει τα μέσα ενός κράτους, θυσιάζοντας μέρη των συμφερόντων ενός τμήματος της οργάνωσής της και της κοινωνικής της βάσης στη Γάζα, ελπίζοντας να κερδίσει περισσότερα στο μέλλον. Αρκετοί ηγέτες, επίσης, θα χάσουν τη ζωή τους σε αυτή την υπόθεση.

Η επιχείρηση της 7ης Οκτωβρίου ήταν μια εκπληκτική πράξη εκ μέρους μιας άρχουσας τάξης, η οποία όμως μπορεί να γίνει κατανοητή, πάνω απ’ όλα, νομίζω, από τις αντιφάσεις που διαπερνούν την ίδια τη Χαμάς. Είναι μόνο μια υπόθεση, αλλά δεν είναι αδιανόητο ότι η 7η Οκτωβρίου σχεδιάστηκε από την ένοπλη πτέρυγα της Χαμάς χωρίς πολλές διαβουλεύσεις με την πολιτική της κατεύθυνση. (Είναι επίσης πιθανό το μέγεθος των ρωγμών στο τείχος να εξέπληξε ακόμη και εκείνους που συνέλαβαν την επίθεση, οι οποίοι μπορεί να επιδίωκαν κάτι περισσότερο σαν επιχείρηση αυτοκτονίας, χωρίς μια τέτοια κατάρρευση του ισραηλινού στρατού, η οποία στη συνέχεια άνοιξε την πόρτα σε μεγάλης κλίμακας σφαγές.)

Η επιχείρηση της Χαμάς δεν ήταν σε καμία περίπτωση καρπός μιας φανατικής χιλιαστικής αυταπάτης. Ήταν ένα επικίνδυνο στοίχημα, αλλά ένα στοίχημα που θα μπορούσε να αποδώσει καρπούς. Οι Ισραηλινοί έχουν λίγες επιλογές: υπάρχει είτε διαπραγμάτευση είτε περιφερειακός πόλεμος και όχι πολλά ενδιάμεσα. Αλλά παραμένει ένα στοίχημα, επειδή δεν είναι σαφές ότι το ισραηλινό κεφάλαιο ή το κράτος θα επιλέξουν τη σταθεροποίηση.

Σε κάθε περίπτωση, η «σφαγή» με βομβαρδισμούς κατά παρελθόν ήταν πρακτικά αναπόφευκτη. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο ερώτημα, καθώς σαφώς δεν αποτελεί πρόβλημα για τις άρχουσες τάξεις.

Αναφέρετε ότι η Χαμάς συμπεριφέρεται σαν κράτος, αλλά χωρίς τα μέσα ενός τέτοιου κράτους. Είπατε επίσης ότι αν θυσιάζει κάποια από τα συμφέροντά της, το κάνει για να κερδίσει περισσότερα αργότερα. Μπορείτε να μας δώσετε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτό;

Απλώς για να αναγνωριστεί ως μέρος των διαπραγματεύσεων. Πιθανώς όχι με στόχο μια ειρηνευτική συμφωνία, δεν έχουμε φτάσει ακόμα εκεί και δεν νομίζω ότι ούτε η Χαμάς ούτε το Ισραήλ ενδιαφέρονται για μια παγκόσμια συμφωνία. Αλλά η εξάλειψη της Χαμάς, από την ισραηλινή άποψη, δεν είναι σοβαρά νοητή. Δείχνοντας τη στρατιωτική της ισχύ, η Χαμάς ελπίζει να εδραιωθεί ως σημαντικός παράγοντας στην περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων.

Η αποτυχία του Ιράν και των ΗΠΑ να επαναλάβουν τις διαπραγματεύσεις τα τελευταία χρόνια αποδεικνύει ότι δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για «λύσεις». Για τη Χαμάς, όλοι συμφωνούν, η επίθεση αφορά το μπλοκάρισμα της αμερικανικής λύσης μιας σαουδαραβικής-ισραηλινής συμφωνίας. Αυτό που έχει να κερδίσει εδώ είναι, πρώτον, να επιβληθεί ως συνομιλητής με τις αραβικές χώρες της περιοχής και, δεύτερον, να συνεχίσει την περιθωριοποίηση της PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, στην οποία συμμετέχει η Φατάχ, αλλά και του PFLP, του Λαϊκού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης) στη Δυτική Όχθη και στον Λίβανο. Να κατακτήσει, δηλαδή, μικρές αγορές παλαιστινιακής εκπροσώπησης εις βάρος του ανταγωνιστή της, της PLO.

Είναι όντως τόσο περιορισμένα τα συμφέροντα που διακυβεύονται;

Δεν ξέρω πραγματικά πώς να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα. Φυσικά, αυτή η στρατιωτική επιχείρηση και ο πόλεμος που πυροδότησε πρέπει επίσης να εξεταστούν σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο στο οποίο τα κανάλια της καπιταλιστικής ρύθμισης βρίσκονται σε διαδικασία κατάρρευσης.

Ο πόλεμος είναι πάντα, νομίζω, μια προσπάθεια επίλυσης μιας κρίσης καπιταλιστικής αξιοποίησης – μια επιχείρηση αποσυσσώρευσης. Αλλά είναι επίσης η έκφραση της διατάραξης αυτής της ισορροπίας δυνάμεων που διέπει τη σχέση μεταξύ κράτους και κεφαλαίου. Είναι μια στιγμή κρίσης κατά την οποία ο έλεγχος του κεφαλαίου, του παγκόσμιου κεφαλαίου, πάνω στο κράτος χαλαρώνει, γεγονός που επιτρέπει την οικειοποίηση του κράτους από συγκεκριμένους καπιταλιστικούς τομείς, ακόμη και φυλές πολιτικών. Ο πόλεμος μεταξύ καπιταλιστών δεν είναι μόνο πόλεμος μεταξύ ιμπεριαλισμών. Θέτει πολλούς παίκτες ο ένας εναντίον του άλλου, οι οποίοι, ελλείψει εγγυήσεων, μερικές φορές θα κάνουν επικίνδυνα στοιχήματα, θα παίξουν ένα χαρτί για να προσπαθήσουν να επωφεληθούν από μια αναταραχή στην τρέχουσα ισορροπία δυνάμεων. Αυτό είναι το είδος της αλυσίδας γεγονότων που βλέπουμε από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Τα παγωμένα μέτωπα ξυπνούν: είχαμε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τώρα είναι η Γάζα.

Το Γενικό Επιτελείο προχωρά, δοκιμάζει σχέδια, δοκιμάζει αντιστάσεις, κάνει το βήμα. Αυτό είναι που πάντα θέλουν αυθόρμητα να κάνουν. Αυτό που προκαλεί έκπληξη τα τελευταία δύο χρόνια είναι ο βαθμός στον οποίο οι δικλείδες ασφαλείας που τους κρατούν πίσω φαίνεται να καταρρέουν.

Ποια είναι η φύση της κυριαρχίας της Χαμάς επί του λαού της Γάζας; Πώς στηρίζει την δύναμή της; Ποια πλεονεκτήματα αποκομίζουν οι ηγέτες της; Ποιους δεσμούς (σαφείς ή μη) έχει με το Ισραήλ;

Η Χαμάς προήλθε από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Όπως σε πολλά μέρη του αραβικού κόσμου, αναπτύχθηκε τη δεκαετία του 1980 μεταξύ της παλαιστινιακής μικροαστικής τάξης, τόσο στα κατεχόμενα εδάφη όσο και στη διασπορά. Από την είσοδό της στον αγώνα κατά του Ισραήλ μετά την Πρώτη Ιντιφάντα, αυτή η κοινωνική βάση αναπτύχθηκε ώστε να περιλαμβάνει περισσότερα προλεταριακά τμήματα, προτού η πολιορκία και η στρατιωτικοποίηση της περιοχής της Γάζας αλλάξει ριζικά τη φύση της. Βρέθηκε, όπως αναφέρθηκε, στη θέση ενός κρατικού μηχανισμού, που ήταν απαραίτητος για να ενσωματώσει πολλά διαφορετικά και ανταγωνιστικά συμφέροντα, να τα συνδυάσει και να τα διαιτητεύσει. Ταυτόχρονα, δεδομένου ότι η Γάζα δεν είναι πραγματικό κράτος, η Χαμάς έγινε επίσης μια  πολιτοφυλακή, όπως η Χεζμπολάχ στον Λίβανο.

Αυτή η διπλή εξέλιξη έχει μια αντιφατική διάσταση. Υποστηρίζω ότι ο τρέχων πόλεμος σηματοδοτεί κατά κάποιο τρόπο τη νίκη της δεύτερης – λογικής της πολιτοφυλακής – έναντι της πρώτης. Η ένοπλη πτέρυγα νίκησε τον κρατικό μηχανισμό· τα στρατιωτικά κυκλώματα ενοικίασης (προέρχονται από το Ιράν) νίκησαν τα αστικά κυκλώματα ενοικίασης (προέρχονται από το Κατάρ).

Η Χαμάς είναι ένα διαταξικό κίνημα, κάτι που εξηγεί την ασταθή συμπεριφορά της. Η εμπορική αστική τάξη στη Δυτική Όχθη κατέληξε να ταυτιστεί μαζικά μαζί της στα μέσα της δεκαετίας του 2000: το κίνημα κέρδισε τις βουλευτικές εκλογές του 2006 ως κόμμα της τάξης, υποσχόμενο να τερματίσει το χάος ασφαλείας, να ηρεμήσει τα όπλα, να καταπολεμήσει τη διαφθορά και να αναπτύξει έναν έντιμο κρατικό μηχανισμό, διασφαλίζοντας την κοινωνική τάξη, με ένα πρόγραμμα φιλανθρωπικής κοινωνικής αναδιανομής. Τότε, παραδόξως, εμφανίστηκε ως το κόμμα κατά της Ιντιφάντα και η πλειοψηφία των επιφανών προσώπων των δύο οικονομικών κέντρων της Δυτικής Όχθης – της Ναμπλούς και της Χεβρώνας – που ήταν στο πλευρό τους εκείνη την εποχή, ενώ παρέμεναν συνδεδεμένες με τα οικονομικά συμφέροντα της Ιορδανίας.

Η Χαμάς κέρδισε τις ίδιες βουλευτικές εκλογές στη Γάζα, αλλά ζητώντας και δίνοντας προτεραιότητα στην αντίσταση και τη στρατολόγηση στρατού με στόχο το λούμπεν προλεταριάτο στα στρατόπεδα προσφύγων. Αυτό δεν ήταν μέρος μιας στρατηγικής εξεγέρσεων ή κοινωνικών κινημάτων, αλλά ένα ζήτημα στρατιωτικού πελατειακού χαρακτήρα. Σε αντίθεση με τη Δυτική Όχθη, η Γάζα δεν έχει εμπορική και αστική αστική τάξη.

Η διαταξική φύση της Χαμάς δεν έχει αλλάξει σημαντικά από τότε. Συνεχίζει να χρησιμοποιεί αντίθετες στρατηγικές κινητοποίησης. Ο ηγέτης της ένοπλης πτέρυγάς της, ο Μοχάμεντ Ντέιφ, είναι ένα είδος μυθικού ειδώλου, επιζών από αρκετές απόπειρες δολοφονίας. Είναι ένα είδος φιγούρας Τζέιμς Μποντ, χρήσιμη για την στρατολόγηση της νεολαίας στα στρατόπεδα προσφύγων. Εν τω μεταξύ, οι ηγέτες με τα κοστούμια των τριών τεμαχίων συνομιλούν σε πεντάστερα ξενοδοχεία στο Κατάρ τρώγοντας κάθε είδους καλό φαγητό με υπουργούς και καπιταλιστές του αραβικού και τουρκικού κόσμου. Και αν η πτέρυγα του Μοχάμεντ Ντέιφ είναι αυτή που εξαπέλυσε μια επίθεση όπως αυτή της 7ης Οκτωβρίου, τότε η πτέρυγα με τα κοστούμια και τις γραβάτες την αφήνει να το κάνει επειδή ελπίζει κρυφά να καρπωθεί καρπούς στους διπλωματικούς διαδρόμους.

Είμαι πιο επιφυλακτικός ως προς το τι σκέφτεται η κομπραδόρικη αστική τάξη της Πόλης της Γάζας, καθώς οι βίλες της ισοπεδώνονται από βόμβες.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της εκμετάλλευσης των προλετάριων στη Γάζα; 

Έχω περάσει αρκετό χρόνο στη Δυτική Όχθη, αλλά δεν γνωρίζω άμεσα τη Λωρίδα της Γάζας. Λόγω της πολιτικής και γεωγραφικής της θέσης, κολλημένη σε έναν χώρο έντονης καπιταλιστικής συσσώρευσης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Γάζα είναι ο τεράστιος «κάδος σκουπιδιών» του Ισραήλ. Υπάρχουν όμως κοινωνικές διαιρέσεις ακόμη και στους κάδους σκουπιδιών των καπιταλιστών.

Είναι λοιπόν ένα είδος γκέτο; Συγκεκριμένα, έχουν οι προλετάριοι της Γάζας εργασία (επίσημη ή άτυπη) ή είναι κυρίως πλεονάζων πληθυσμός;

«Πλεόνασμα» με την έννοια ότι η εργασία, οπουδήποτε στη Γάζα, δεν επιτρέπει σχεδόν καμία καπιταλιστική συσσώρευση. Το κεφάλαιο που κυκλοφορεί στη Γάζα προέρχεται ουσιαστικά από ενοίκια (και αυτά παραμένουν πολύ μικρά ενοίκια), δηλαδή από ξένη βοήθεια (Ιράν και Κατάρ) και από μονοπωλιακές καταστάσεις (τις σήραγγες). Τα κέρδη που παράγονται δεν προέρχονται από την καπιταλιστική εκμετάλλευση της εργασίας. Η αναπαραγωγή των προλετάριων και η αξιοποίηση είναι δύο ξεχωριστές διαδικασίες, όπως λένε. Τα αφεντικά είναι σχεδόν αποκλειστικά μικρής κλίμακας και το κράτος δεν ρυθμίζει τίποτα.

Όπως πολλά άλλα περιφερειακά μέρη του κόσμου, η Γάζα είναι ένας χώρος εντελώς διαχωρισμένος από τα κυκλώματα της καπιταλιστικής αξιοποίησης. Δεν υπάρχει «εθνική αστική τάξη», επειδή δεν υπάρχει κεφάλαιο στη Γάζα. Ούτε υπάρχει «παραδοσιακή αστική τάξη» όπως στη Δυτική Όχθη ή στην Ιερουσαλήμ – αυτές οι παλιές οικογένειες που εξαρτώνται από σκονισμένα εμπορικά και γαιοκτημικά κεφάλαια που παραμένουν αποτελεσματικά εντός των τοπικών κοινωνικών σχέσεων. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει στη Γάζα ένα είδος νέας «εμπορικής» αστικής τάξης που εξαρτάται από τα ενοίκια από την κυκλοφορία. Δεν είναι μια τάξη με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά ένας κοινωνικός σχηματισμός που αντλεί τα τεράστια έσοδά του από την ενδιάμεση θέση του στις συναλλαγές με ξένους καπιταλιστές (σε αντίθεση με μια αστική τάξη που έχει συμφέρον στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας).

Ένα μέρος αυτής της αστικής τάξης αποτελεί τον πολιτικό μηχανισμό της Χαμάς, επειδή τα κυκλοφορούντα κεφάλαια προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από ένα γεωπολιτικό είδος προσόδου, από κράτη όπως το Κατάρ ή το Ιράν. Υπάρχουν όμως και άλλα προσόδους, για παράδειγμα αυτά που συνδέονται με το κεφάλαιο που κυκλοφορεί στα σύνορα με την Αίγυπτο. Περιουσίες χτίστηκαν γύρω από τις σήραγγες λαθρεμπορίου μεταξύ Γάζας και Αιγύπτου, και σε αυτήν την περίπτωση εξετάζουμε ένα είδος παγκοσμιοποιημένης φεουδαρχίας – συνήθως μια σχέση αφεντικού-εργάτη. Το 2007, υπήρξαν έντονες ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ κοινωνικών ομάδων που βασίζονται σε φυλές και του πολιτικοστρατιωτικού μηχανισμού της Χαμάς στη Ράφα, στα νότια της Λωρίδας, σχετικά με τη φορολόγηση των εμπορευμάτων σε κυκλοφορία.

Η Χαμάς, σε αντίθεση με την Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ), δεν είναι υπεύθυνη για τις δημόσιες υπηρεσίες, δεν πληρώνει μισθούς, αλλά τους πληρώνει η Παλαιστινιακή Αρχή. Αυτό, όπως συμβαίνει, χρησιμοποιείται ως μέσο μόνιμης χειραγώγησης: η Παλαιστινιακή Αρχή μειώνει τακτικά τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων της Γάζας για να αποδυναμώσει τη Χαμάς.

Υπάρχουν, αναμφίβολα εν μέρει ως αποτέλεσμα αυτού, τακτικές «κοινωνικές» κινητοποιήσεις για την ανάκτηση της αξιοπρέπειας – συνήθως πρόσβαση σε νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και μισθούς. Η Χαμάς τις καταστέλλει, λίγο πολύ βίαια, αλλά με λίγη επιφύλαξη, δίνοντας την εντύπωση ότι είναι επιφυλακτικοί μήπως ρίξουν λάδι στη φωτιά. Η τρέχουσα στρατιωτική επίθεση ακολούθησε ένα τέτοιο επεισόδιο το καλοκαίρι. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι υπάρχει μια σύνδεση, ή τουλάχιστον μια λογική, που συνδέει αυτά τα δύο είδη γεγονότων.

Η αμφισβήτηση κατά της πολιτικο-διοικητικής πτέρυγας της Χαμάς και η υποστήριξη προς την μαχητική πτέρυγα δεν είναι καθόλου αντιφατικές. Η πρώτη επιτίθεται στην αξιοπρέπειά σας, η δεύτερη την εκδικείται. Χωρίς τη στρατιωτική πτέρυγα της Χαμάς, η πολιτικο-διοικητική πτέρυγα αναμφίβολα θα έπρεπε να αντιμετωπίσει πολύ μεγαλύτερη αμφισβήτηση στη Γάζα.

Αναφέρετε ότι «γνωρίζετε» τη Δυτική Όχθη καλύτερα από τη Γάζα. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ αυτών των δύο εδαφών ή μήπως, αντίθετα, εξετάζουμε δύο παραλλαγές της ίδιας λογικής;

Η Λωρίδα της Γάζας αποτελεί για πολύ καιρό τον πλεονάζοντα «κάδο σκουπιδιών» που ανέφερα νωρίτερα: μια μικροσκοπική περιοχή στην οποία ένα ρεύμα προσφύγων σπρώχτηκε το 1947-48, βυθίζοντας τον τοπικό, ουσιαστικά αγροτικό, πληθυσμό. Δεν υπάρχουν πόροι εκεί. Στη Δυτική Όχθη, ο σχηματισμός τάξεων είναι διαφορετικός: υπάρχουν πόλεις και προύχοντες. Υπάρχουν γεωργικοί και υδραυλικοί πόροι που ελέγχει το Ισραήλ. Οι μισθοί είναι διπλάσιοι και υπάρχουν ορισμένες βιομηχανίες, βασισμένες στη σχετική ενσωμάτωση της κομπραδόρικης τάξης της Παλαιστινιακής Αρχής στο ισραηλινό κεφάλαιο. Η Φατάχ, η οποία κυβερνά τις πόλεις, είναι ένα κόμμα χωρίς κοινωνική συνοχή. Έχασε τις εκλογές του 2006 από τη Χαμάς. Το 2007, υποστηριζόμενη από το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, κατέλαβε την εξουσία για να διατηρήσει τους μοχλούς της δημόσιας εξουσίας στις πόλεις της Δυτικής Όχθης, «εγκαταλείποντας» τη Γάζα στη Χαμάς. Έκτοτε, δεν έχει καμία νομιμοποίηση που να βασίζεται σε κανενός είδους δημοκρατική διαδικασία.

Η δύναμή της βασίζεται στη συνεργασία με το Ισραήλ, γεγονός που δίνει στον εθνικιστικό της λόγο έναν αποκρυφιστικό τόνο. Κυβερνά θύλακες χωρισμένους ο ένας από τον άλλον, ολοένα και πιο περικυκλωμένους από οικισμούς, στους οποίους ο ισραηλινός στρατός διεισδύει τακτικά. Το προλεταριάτο της Δυτικής Όχθης είναι πολύ πιο ενσωματωμένο στην ισραηλινή πρωτεύουσα από το αντίστοιχο προλεταριάτο της Γάζας. Πολλοί Παλαιστίνιοι εργάτες στη Δυτική Όχθη εργάζονται, νόμιμα και παράνομα, είτε σε ισραηλινό έδαφος είτε στις αποικίες. Έχουν οικονομικούς δεσμούς με τους Παλαιστίνιους πολίτες του Ισραήλ του 1948, οι οποίοι συχνά μιλούν εβραϊκά.

Τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στη Δυτική Όχθη; Τι κάνει η Φατάχ; Υπάρχουν κοινωνικές ή πολιτικές δυνάμεις που έχουν λίγο-πολύ προλεταριακό χαρακτήρα, οι οποίες ενδέχεται να ενισχυθούν σε αυτή τη στιγμή κρίσης; 

Η Λωρίδα της Γάζας μου φαίνεται χαμένη αυτή τη στιγμή από την άποψη της προλεταριακής δραστηριότητας. Αλλά είναι διαφορετικά στις πόλεις της Δυτικής Όχθης, όπου ο διαπαλαιστινιακός αγώνας για πολιτικό έλεγχο συνεχίζεται εδώ και χρόνια με αυτόνομες εκδηλώσεις ταξικής πάλης. Ο κοινωνικός έλεγχος διασφαλίζεται τόσο από τον μηχανισμό ασφαλείας της κομπραδόρικης αστικής τάξης, που εξαρτάται από το Ισραήλ, όσο και από τις αστικές βαρονίες που συνδέονται με την Ιορδανία. Η συνοχή αυτής της τάξης συνεχίζει να αποσυντίθεται, η Φατάχ δεν ρυθμίζει πλέον τίποτα και ο καθένας προσπαθεί να δημιουργήσει το δικό του φέουδο εις βάρος των άλλων. Το αναμενόμενο γεγονός που υποτίθεται ότι θα ξεκαθάριζε όλα αυτά ήταν ο θάνατος του παρανοϊκού δεινόσαυρου Μαχμούντ Αμπάς, αλλά τα πράγματα αναγκαστικά θα επιταχυνθούν τώρα.

Για δεκαπέντε χρόνια η Χαμάς κοιμάται στη Δυτική Όχθη, χωρίς άμεση δημόσια ή στρατιωτική δραστηριότητα. Διατηρεί διακριτική πίστη, αλλά οι ένοπλες ομάδες που έχουν επανεμφανιστεί στο Βορρά – στη Ναμπλούς, την Τζενίν, το Τουλκάρμ – δεν συνδέονται με τη Χαμάς. Αυτή η παθητικότητα έδωσε την εντύπωση ότι η Χαμάς είχε επικυρώσει την κατάσταση εκεί και δεν ήθελε να διαταράξει το status quo. Αυτό της έδωσε κακή φήμη μεταξύ των ένοπλων ομάδων στα στρατόπεδα προσφύγων, οι οποίες την έβλεπαν ως τίποτα άλλο παρά την κατοπτρική εικόνα της Φατάχ: όλες οι συζητήσεις χωρίς ουσία, μόνο πολιτικά συμφέροντα ξεχωριστά από αυτά του λαού. Αλλά τώρα, αυτή η επιχείρηση αλλάζει σαφώς την αντίληψη για τη Χαμάς. Είτε μας αρέσει είτε όχι, θα αποκαταστήσει σοβαρά την εικόνα της. Βλέπουμε ήδη πολλές σημαίες της Χαμάς σε διαδηλώσεις, κάτι που ήταν αδιανόητο ακόμη και πριν από ένα μήνα.

Θα διεκδικήσει η Χαμάς άμεσα την εξουσία με την Παλαιστινιακή Αρχή στη Δυτική Όχθη; Απίθανο, επειδή οι δραστηριότητές της παρακολουθούνται αυστηρά όχι μόνο από την Παλαιστινιακή Αρχή αλλά και από το Ισραήλ, και οι παλαιστινιακοί θύλακες της Δυτικής Όχθης δεν αποτελούν μια συνεκτική περιοχή: δεν μπορούν να ελεγχθούν στρατιωτικά χωρίς διαπραγματεύσεις με τον ισραηλινό στρατό. Αλλά θα μπορούσε να αλλάξει στρατηγική, υποστηρίζοντας με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τις δραστηριότητες των ένοπλων ομάδων.

Ό,τι και να συμβεί, τα πράγματα αναγκαστικά θα αλλάξουν. Η Παλαιστινιακή Αρχή θα αγωνιστεί να διατηρήσει τον έλεγχο της στον τομέα της ασφάλειας. Η συνοχή της πολιτικής και της ασφάλειας τάξης θα δοκιμαστεί σοβαρά.

Ο στρατός και οι έποικοι, παράλληλα με την επίθεση στη Γάζα, έχουν εξαπολύσει μια σειρά επιθέσεων στη Δυτική Όχθη. Αυτή η επίθεση θα ενταθεί, με το μερίδιό της σε σφαγές να είναι πιο περιορισμένο από ό,τι στη Γάζα, αλλά αναμφίβολα και πιο «αυτοοργανωμένο».

Ωστόσο, μπορώ να νιώσω έναν ενθουσιασμό στην ιδέα ότι το ταμπού που επιβλήθηκε στην καταστολή και την ακινητοποίηση που προκάλεσε η Παλαιστινιακή Αρχή για δεκαπέντε έως είκοσι χρόνια μπορεί να παραμεριστεί και ότι η κατάρρευση της αστυνομίας μπορεί να επιτρέψει την κοινωνική έκρηξη που λαχταρούσε εδώ και χρόνια. Οι ταξικές σχέσεις στη Δυτική Όχθη είναι εξαιρετικά βίαιες. Η αστική τάξη στη Δυτική Όχθη έχει επωφεληθεί εδώ και καιρό από τη συνεργασία με το Ισραήλ. Έχει καταβροχθίσει τον εαυτό της μέχρι το χείλος. Δεν θα ήταν κακό αν ένιωθε λίγο φόβο.

Για ένα διάστημα υπάρχει κοινωνική αμφισβήτηση στο Ισραήλ, εναντίον του Νετανιάχου και ιδιαίτερα των δικαστικών μεταρρυθμίσεών του. Ποιες επιπτώσεις έχουν αυτοί οι αγώνες, αν έχουν, στην τρέχουσα κατάσταση; Σε ποιο βαθμό οι «πολιτικές» διαμαρτυρίες του ισραηλινού πληθυσμού (π.χ., αυτές κατά της δικαστικής μεταρρύθμισης) εκφράζουν τέτοιες επιδιώξεις; 

Αυτός ο πόλεμος μου φαίνεται σύμπτωμα της απώλειας συνοχής της ισραηλινής καπιταλιστικής τάξης, με την στρατιωτική ενότητα να εργάζεται για να καλύψει αυτήν την απώλεια συνοχής. Η κατάρρευση του ισραηλινού στρατού στις 7 Οκτωβρίου προέκυψε από την πάλη μεταξύ της καπιταλιστικής τάξης, η οποία, για πρώτη φορά, έφτασε στον στρατιωτικό θεσμό. Η πάλη ήταν έντονη τους τελευταίους μήνες και ξεχύθηκε στους δρόμους.

Το παλιό Ισραήλ – Ασκενάζι, αστικό, κοσμικό και στρατιωτικό – που συσσωρεύει κεφάλαιο κάθετα (συσσώρευση από πάνω προς τα κάτω μέσω της παγκόσμιας αγοράς: μεγάλη τεχνολογία, νεοσύστατο έθνος κ.λπ.) στο Τελ Αβίβ συγκρούστηκε με τη Σεφαραδίτικη, ρεβανσιστική, ακροδεξιά στην εξουσία, η οποία συσσωρεύει κεφάλαιο οριζόντια (μέσω οικισμών και εδαφικής επέκτασης) στους λόφους της Δυτικής Όχθης. Αλλά τίποτα προλεταριακό δεν βγήκε ποτέ από αυτές τις διαδηλώσεις. Και χειρότερα, τίποτα δημοκρατικό, με την «πολιτική» έννοια που αναφέρατε. Το ισραηλινό προλεταριάτο, παρά το γεγονός ότι υπέστη υψηλό επίπεδο εκμετάλλευσης, φιμώνεται από την υπαρξιακή του ενσωμάτωση στον ισραηλινό στρατό.

Η εθνική ενότητα του πολέμου κρύβει προσωρινά αυτόν τον αγώνα μεταξύ της άρχουσας τάξης: όλοι συμφωνούν ότι η Γάζα πρέπει να βομβαρδιστεί ολοσχερώς. όλοι συμφωνούν ότι πρέπει να θεσπιστεί σιδηρογροθιά ασφάλεια. Από τη γενική κινητοποίηση και μετά, το κυνήγι του εσωτερικού εχθρού έχει ξεκινήσει. Αυτοί είναι οι λίγοι αριστεροί που παραμένουν, αλλά ιδιαίτερα το μουσουλμανικό προλεταριάτο (οι Παλαιστίνιοι του 1948), των οποίων οι προσπάθειες αλληλεγγύης, ακόμη και οι μικρότερες, προς τα θύματα των αδιάκριτων βομβαρδισμών, καταστέλλονται.

Τι θα συμβεί τους επόμενους μήνες; Θα οδηγήσει ο πόλεμος σε μια ευθυγράμμιση της άρχουσας τάξης γύρω από το κόμμα των εποίκων; Αν και η πλειοψηφία της αστικής τάξης περιφρονεί αυτό το κόμμα λόγω της θρησκευτικής του οπισθοδρόμησης, παραμένει το πιο προσαρμοσμένο σε μια κινητοποίηση που επικεντρώνεται στο κυνήγι των Αράβων, η οποία είναι απίθανο να σταματήσει σύντομα.

3. Πιστεύετε ότι το καθαρά αποικιακό πρίσμα ανάλυσης καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ του ισραηλινού και του παλαιστινιακού προλεταριάτου;

Ναι και όχι, φυσικά.

Τα διακυβεύματα εδώ είναι λιγότερο αυτά της εκμετάλλευσης ενός ιθαγενούς εργατικού δυναμικού και περισσότερο αυτά της διαχείρισης ενός πλεονάζοντος προλεταριακού πληθυσμού, σε αναλογίες που είναι μοναδικές μεταξύ των κέντρων καπιταλιστικής συσσώρευσης. Για κάθε εργάτη με συμβόλαιο εργασίας στο Ισραήλ, υπάρχει ένας άλλος περιορισμένος στα μεγάλα περιφραγμένα προάστια που αποτελούν τα κέντρα οικισμού υπό παλαιστινιακή δικαιοδοσία: τη Λωρίδα της Γάζας και τις πόλεις της Δυτικής Όχθης. Αυτό σημαίνει περίπου πέντε εκατομμύρια αόρατους προλετάριους φυλακισμένους λίγα χιλιόμετρα μακριά από το Τελ Αβίβ, ζώντας από την εργατική τους δύναμη μέρα με τη μέρα, φρουρούμενους από στρατιώτες για να τους εμποδίσουν να βγουν από τα κλουβιά τους.

Αυτή η μαζική περίφραξη, αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ χρήσιμων και πλεοναζόντων προλετάριων με βάση εθνοθρησκευτικές διαφορές, ξεκίνησε ταυτόχρονα με την ειρηνευτική διαδικασία, η οποία στην πραγματικότητα ήταν η διαδικασία εξωτερίκευσης του κοινωνικού ελέγχου του πλεονάζοντος πληθυσμού. Πριν από αυτό, τη δεκαετία του 1970-1980, οι Παλαιστίνιοι απασχολούνταν σε μεγάλους αριθμούς από το ισραηλινό κεφάλαιο.

Υπό αυτή την έννοια, ο όρος «αποικιακός» δεν ταιριάζει απόλυτα στις κοινωνικές σχέσεις που έχουν επικρατήσει από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 στο Ισραήλ-Παλαιστίνη. Έχει επίσης το μειονέκτημα ότι εδραιώνει την ιδέα μιας αντίθεσης μεταξύ δύο εθνικών σχηματισμών, οι οποίοι στην πραγματικότητα παράγονται και αναπαράγονται μαζί. Οι Παλαιστίνιοι και οι Ισραηλινοί προλετάριοι είναι τμήματα του ίδιου συνόλου. Αυτό που συμβαίνει από τις 7 Οκτωβρίου θα πρέπει να θεωρηθεί ως μια διαπραγμάτευση μέσω βίας μεταξύ του υπεργολάβου της Γάζας – της Χαμάς – και του Ισραηλινού εργοδότη του. Αυτό πρέπει να διακριθεί σαφώς από τους αγώνες του παλαιστινιακού προλεταριάτου, οι οποίοι στρέφονται κυρίως εναντίον των υπεργολάβων Χαμάς και της Παλαιστινιακής Αρχής. Αυτός ο αγώνας δεν έχει σταματήσει ποτέ, αλλά η εθνικιστική στρατολόγηση θα του επιφέρει ένα βαρύ πλήγμα, τουλάχιστον στη Γάζα.

Πέρα από κάθε ηθική σκέψη, ο όρος «αντίσταση», που παραπέμπει στο αποικιακό φαντασιακό, μου φαίνεται ακατάλληλος για να περιγράψει την στρατιωτική επιχείρηση της 7ης Οκτωβρίου: Τα συμφέροντα της Χαμάς δεν είναι αυτά του προλεταριάτου, δεν είναι αυτά -για να χρησιμοποιήσουμε το τρέχον λεξιλόγιο- του «παλαιστινιακού λαού». Το προλεταριάτο της Γάζας, όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα αυτών των διαπραγματεύσεων, θα θυσιαστεί μαζικά – όπως έχει ήδη συμβεί. Επί του παρόντος, εάν το Ισραήλ αισθάνεται σίγουρο ότι θα απαλλαγεί από τον υπεργολάβο του, τη Χαμάς, αυτό θα σήμαινε την απαλλαγή από το πλεονάζον προλεταριάτο της Γάζας. Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο.

Αλλά από την άλλη πλευρά, δεν νομίζω ότι μπορούμε να αποφύγουμε μια ανάλυση βασισμένη στο αποικιακό.

Το Ισραήλ έχει κληρονομήσει την ευρωπαϊκή λογική που συνίσταται στην «ζωοποίηση» του εργατικού δυναμικού με βάση φυλετικά κριτήρια, υψώνοντας ένα φράγμα μεταξύ του πολιτισμένου και του προ-πολιτισμένου κόσμου. Αυτό το παράδειγμα ισχύει πλήρως στο Ισραήλ, και μάλιστα ανοιχτά. Αυτή τη στιγμή, σφαγιάζουν τους κατοίκους της Γάζας σύμφωνα με την ακόλουθη λογική: τους πλημμυρίζουμε με βόμβες χωρίς κανέναν άλλο στόχο από το να τους «ηρεμήσουμε», να τους υπενθυμίσουμε την ιεραρχία που χωρίζει τις ανθρώπινες ομάδες σε αυτό το μέρος του κόσμου. Ένα σκυλί δαγκώνει, η αγέλη καταρρίπτεται.

Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι τα όρια μεταξύ του πολιτισμένου και του ζώου είναι κινητά. Ισχύουν και παραμένουν σε ισχύ μεταξύ των ίδιων των Εβραίων Ισραηλινών πολιτών. Οι Άραβες Εβραίοι (Μιζράχι) ή οι Αιθίοπες (Φαλάς Μούρα) βρίσκονταν για πολύ καιρό στη λάθος πλευρά του φράχτη, ενεργώντας ως ένα είδος βοηθού ιθαγενών για να ηρεμήσουν τους άλλους ιθαγενείς.

Το αποικιακό, ως κληρονόμος της καθαυτής αποικιακής περιόδου, δημιουργεί ένα είδος οικονομίας «ενορμήσεων» γύρω από τις οποίες δομούνται κοινωνικές κατηγορίες. Αυτή είναι απλώς μια διευρυμένη εικόνα του τι συμβαίνει σε όλο το «φρούριο» που αποτελούν οι κεντρικές χώρες της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Το βλέπουμε εδώ στη Γαλλία με την άμεση μεταφορά στην εγχώρια κοινωνική σκηνή του «πολέμου των πολιτισμών».

Η τρέχουσα δυναμική, με την απαλλαγή από τους πλεονάζοντες προλετάριους, κουβαλάει μαζί της έναν χείμαρρο συναισθημάτων βασισμένο στην ταπείνωση. Αντιμέτωπη με την αδυναμία συλλογικής παρέμβασης στις κοινωνικές σχέσεις, η αδυναμία παράγει μια διπλή λογική δυσαρέσκειας: αναζήτηση αναγνώρισης από τη μία πλευρά, εκδίκηση από την άλλη.

Επειδή οι πολιτικοί της Χαμάς δεν έχουν αστική τάξη στην οποία να βασιστούν, κανένα προλεταριάτο να εκμεταλλευτούν, οδηγούνται να βασίζονται στην εκμετάλλευση αυτών των επιπτώσεων, των οποίων γίνονται η ενσάρκωση — ελλείψει οτιδήποτε καλύτερου, ελλείψει περισσότερων.

Για να επιστρέψουμε στο Ισραήλ, αν λάβουμε υπόψη ότι η συσσώρευση κεφαλαίου του βασίζεται κυρίως σε μια μόνιμη «πολεμική οικονομία», στην απαλλοτρίωση γης και στην λίγο-πολύ επίσημη εκμετάλλευση του παλαιστινιακού προλεταριάτου, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι οποιαδήποτε λύση -π.χ., η λύση των δύο κρατών- είναι αδύνατη; 

Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1990, όταν το Ισραήλ ήθελε να απαλλαγεί από τη διαχείριση του παλαιστινιακού εργατικού δυναμικού στα εδάφη, το εμπιστεύτηκε σε έναν υπεργολάβο, την Παλαιστινιακή Αρχή. Αλλά το Ισραήλ δεν σεβάστηκε τη σύμβαση, η οποία υποτίθεται ότι θα παρήγαγε μια μορφή συμβολικής κυριαρχίας. Κακομεταχειρίστηκε τον υπεργολάβο του. Έτσι, ο υπεργολάβος επαναστάτησε: αυτή ήταν η Δεύτερη Ιντιφάντα, στην οποία αναμείχθηκαν ο αγώνας της Παλαιστινιακής Αρχής ενάντια στον εργοδότη της και ένας ολοκληρωμένος προλεταριακός αγώνας, τόσο ενάντια στο Ισραήλ όσο και ενάντια στην Παλαιστινιακή Αρχή.

Αλλά ο προλεταριακός αγώνας περιφρονήθηκε από αυτή την τριγωνοποίηση. Μετά από αυτή την ιστορική αλληλουχία, η σύμβαση της Παλαιστινιακής Αρχής διαλύθηκε. Το Ισραήλ έχει στη συνέχεια έναν κακομεταχειρισμένο αλλά υπάκουο υπεργολάβο στη Δυτική Όχθη, και έναν άλλον, εξίσου κακομεταχειρισμένο, αλλά ταραγμένο στη Γάζα. Το Ισραήλ μπορεί να αντιμετωπίζει τη Χαμάς ως εχθρό όσο θέλει, αλλά το γεγονός είναι ότι δεν μπορεί να κάνει χωρίς έναν υπεργολάβο σε αυτό το πλαίσιο.

Ας επανέλθουμε γρήγορα σε αυτή τη διαδικασία και την αποτυχία της. Γιατί οι καπιταλιστές δεν επέλεξαν την «ειρήνη» που συνίστατο στην υποστήριξη μιας παλαιστινιακής «εθνικής διαδικασίας» στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη; Αυτό που τους προσφέρθηκε στη συνέχεια ήταν το άνοιγμα περιφερειακών αγορών με τις γύρω χώρες, η δυνατότητα επενδύσεων σε χώρες όπου η εργασία ήταν φθηνή. Θα ήταν αρκετό να αφήσει την Παλαιστινιακή Αρχή με τα χαρακτηριστικά ενός απομειναρίου κράτους, χρηματοδοτούμενου από εξωτερικούς δωρητές, ενώ θα παρέμενε μια αιχμάλωτη αγορά.

Για μένα, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι σαφής. Έχω δύο υποθέσεις. Η πρώτη είναι αυτή του βάρους του «στρατιωτικού» κεφαλαίου, που υποστηρίζεται από το αμερικανικό στρατιωτικό ενοίκιο που εισρέει στο Ισραήλ. Αυτός ο στρατιωτικός καπιταλισμός, συνδεδεμένος με τον τομέα υψηλής τεχνολογίας, διεθνοποιείται πέρα ​​από την περιφερειακή αγορά. Η δεύτερη υπόθεση τοποθετεί την αποτυχία της ειρηνευτικής διαδικασίας στο πλαίσιο της μεγάλης καταστροφής της προσπάθειας της Αμερικής να αναδιαμορφώσει τη Μέση Ανατολή τη δεκαετία του 2000.

Το Ισραήλ προέβλεπε τη διατήρηση του status quo περιμένοντας την χαλάρωση του (στρατιωτικού) κεφαλαίου που κυκλοφορούσε στην περιοχή και έτσι συνειδητοποιώντας ότι ήταν δυνατό να συνεχίσει να αναθέτει σε υπεργολάβους τον έλεγχο των παλαιστινιακών αποθεμάτων χωρίς να χρειάζεται να παραχωρήσει τίποτα στις ισχύουσες αρχές. Αυτή η κατάσταση διήρκεσε σχεδόν είκοσι χρόνια. Δημιούργησε ακόμη και τη δυνατότητα ανοίγματος νέων αγορών στον αραβικό κόσμο (με τις λεγόμενες Συμφωνίες Αβραάμ και την ειρηνευτική συμφωνία Σαουδικής Αραβίας που προωθήθηκε από την Αμερική).

Αυτό είναι που αναμφίβολα μόλις διαλύθηκε. Αυτό που έδειξε η 7η Οκτωβρίου ήταν ότι το Ισραήλ δεν μπορούσε να έχει την πίτα του και να την τρώει για πολύ καιρό: θα πρέπει να αντιμετωπίσει τους Παλαιστίνιους δεσμοφύλακες των αποθεμάτων για να περιορίσει τα γκέτο των αποθεμάτων που έχουν κατασκευαστεί στο έδαφός του. Εναλλακτικά, μπορεί απλώς να απαλλαγεί από τα αποθέματα, κάτι που σίγουρα θα άνοιγε μια νέα σελίδα στην ιστορία της καπιταλιστικής βίας στις χώρες του κεντρικού μπλοκ συσσώρευσης. Αυτό δεν είναι αδύνατο, αλλά είναι τρομακτικό.

Για να ξεπεράσουμε τις κοινωνικές διαιρέσεις, δεν είναι άραγε η ιδέα ενός «παλαιστινιακού λαού» ακόμη σε ισχύ, συμπεριλαμβανομένων και των καταπιεσμένων τάξεων; 

Νομίζω ότι η κοινωνική κριτική αφορά πρωτίστως την παραγωγή κατηγοριών που καθιστούν δυνατή τη σκέψη των ανταγωνισμών με όρους κοινωνικών αντιφάσεων. Σε ένα πλαίσιο όπως αυτό του Ισραήλ-Παλαιστίνης, αυτό μπορεί να φαίνεται ότι διαστρεβλώνει τις υποκειμενικές κατηγορίες που κυκλοφορούν, βάσει των οποίων δομούνται οι επιπτώσεις της μάχης, σε αυτό που γίνεται αντιληπτό ως ταυτότητα.

Η ιδέα ενός «παλαιστινιακού λαού» σε αντίθεση με το «Ισραήλ» είναι σαφώς λειτουργική με πολλούς τρόπους: στις ταυτότητες και στις περισσότερες απόψεις, καθώς και ως τρόπος νομιμοποίησης κατά τη διάρκεια των προλεταριακών αγώνων.

Αλλά η εθνικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων έχει μια ιστορία που είναι πρωτίστως αυτή των αρχουσών τάξεων: είναι η ιστορία του σχηματισμού μιας εβραϊκής καπιταλιστικής αστικής τάξης που εξάλειψε μια φεουδαρχική-εμπορική αραβική αστική τάξη· η συγχώνευση αυτής της αστικής τάξης σε ένα στρατιωτικό κράτος, κ.λπ. Οι προλετάριοι βρίσκονται παγιδευμένοι σε αυτή την εθνοτική απόδοση ανταγωνισμών από τις άρχουσες τάξεις.

Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ο «παλαιστινιακός αγώνας», συμπεριλαμβανομένου αυτού που διεξάγεται υπό τη σημαία της Χαμάς, πρέπει να ερμηνεύεται πρωτίστως ως ένας αγώνας υπό την ηγεσία των αραβικών άρχουσων τάξεων -και εκείνων που τις επιδιώκουν- για την ενσωμάτωσή τους στο ισραηλινό κεφάλαιο. Τα συμφέροντα των προλετάριων, ακόμη και όταν κατά καιρούς βρίσκονται υπό τη σημαία του εθνικού αγώνα, είναι, σε τελική ανάλυση, αντιφατικά με εκείνα της αστικής τους τάξης.

Νομίζω ότι η αλληλεγγύη δεν πρέπει να επιδεικνύεται στην «παλαιστινιακή αντίσταση» αυτή καθαυτή, αλλά στους αγώνες που διεξάγουν οι προλετάριοι ενάντια στις συνθήκες ύπαρξής τους. Ωστόσο, οι προλετάριοι θα κρατήσουν τη σημαία που τους είναι διαθέσιμη. Δεν πρέπει να κοιτάμε τη σημαία, αλλά τον ίδιο τον αγώνα. Μια παλαιστινιακή σημαία, ακόμη και μια σημαία της Χαμάς ή της Φατάχ, μπορεί να σηματοδοτεί αγώνες που, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, θα ξεφύγουν από τον έλεγχο των πολιτικών διαχειριστών. Και δεν χρειάζεται να κατηγορούμε τη Χαμάς επειδή είναι ισλαμιστές, αλλά επειδή είναι ένας μηχανισμός ελέγχου του προλεταριάτου, ένα κράτος υπό δημιουργία.

Παρόλα αυτά, η κοινωνική κριτική μπορεί κατά καιρούς να φαίνεται πολύ ψυχρή και απόμακρη από τον βιωμένο αγώνα που χρησιμοποιεί άλλες κατηγορίες. Ο ψύχραιμος τρόπος που μιλάω για τον διαλεκτικό υλισμό διαφέρει από τον τρόπο που μιλάω για μια κατάσταση που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μου, με τη βία, τους αγώνες και τις υποκειμενικότητές της.

Σε ένα πλαίσιο τόσο γεμάτο ταυτίσεις, δεν διατρέχει άραγε μια υλιστική κριτική τον κίνδυνο να φανεί υπερβολικά θεωρητική και αποστασιοποιημένη; 

Νιώθω ότι σε ένα τέτοιο πλαίσιο, δεν υπάρχει τόσο μια θέση που πρέπει να τηρηθεί, αλλά μια οπτική γωνία, μια μέθοδος. Μια επαναστατική άποψη πρέπει πρώτα απ ‘όλα να μην αφεθεί να τυφλωθεί από την αυτονόμηση των ηθικών κατηγοριών που επιδεικνύει η αριστερά. Αυτή τη στιγμή, στις συζητήσεις, υπάρχουν δύο που βλέπω να απειλούν συνεχώς να ισοπεδώσουν τη διαλεκτική σκέψη. Το πρώτο είναι το αντανακλαστικό της αποδοκιμασίας ότι «το προλεταριάτο δεν είναι όπως θα θέλαμε»: αντισημίτες μουσουλμάνοι προλετάριοι, ρατσιστές εβραίοι προλετάριοι, κ.λπ. Πέρα από το γεγονός ότι αυτός ο τρόπος σκέψης, που συνίσταται στην ανάληψη μιας διανοητικής θέσης σχετικά με την εσωτερικότητα του προλεταριάτου, είναι εκ φύσεως αστικός, είναι ιδιαίτερα ακατάλληλος σε μια ανταγωνιστική κατάσταση όπως αυτή στην οποία δεν έχει εκδηλωθεί καμία μορφή προλεταριακής αυτονομίας.

Αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή είναι η στρατολόγηση του προλεταριάτου από τη μία πλευρά και μια απλή σφαγή των πλεοναζόντων προλετάριων από την άλλη. Κάποιοι μπορεί να νοσταλγούν τις παλιές καλές εποχές που οι παλαιστινιακοί πολιτικοί σχηματισμοί (και, ως εκ τούτου, υποθέτουμε, ο ίδιος ο λαός) ήταν στην αριστερά. Αυτό μου φαίνεται ανόητο. Η ιδεολογία των πολιτικών ομάδων είναι δευτερεύουσας σημασίας, μόλις λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι αγωνίζονται πρωτίστως για να μπορέσουν οι ηγέτες τους να παράγουν και να αναπαράγουν τους εαυτούς τους ως άρχουσα τάξη.

Όσον αφορά τις τακτικές, θυμηθείτε ότι, για να πάρουμε ένα παράδειγμα, ήταν μια κομάντος του DFLP (Δημοκρατικού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης), μιας ιδεολογικά ακροαριστερής παλαιστινιακής ομάδας (με διασυνδέσεις με τμήματα της ισραηλινής ακροαριστεράς, όπως η Matzpen), η οποία διέπραξε τη σφαγή είκοσι δύο παιδιών σε ένα σχολείο στο Ma’alot το 1974.

Ένα δεύτερο προβληματικό αντανακλαστικό επιτρέπει στη μεταφυσική να εισέλθει στην ανάλυση, με τη μορφή της ιδέας της επανάληψης, παγώνοντας το μυαλό. Λειτουργεί σε έννοιες γύρω από τη «σφαγή των Εβραίων», αλλά και γύρω από την «παλαιστινιακή τραγωδία». Ακόμα και όταν αναδύονται αυθόρμητα στα βάθη της ψυχής, αυτές οι ιδέες δεν είναι τίποτα περισσότερο από τα προϊόντα του τρόπου με τον οποίο η αστική σκέψη μετατοπίζει τις κοινωνικές σχέσεις στην ουράνια σφαίρα των ιδεών.

Ας ξεχάσουμε τις φάρσες και τις τραγωδίες της ιστορίας: η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Οι εκτυλισσόμενοι ανταγωνισμοί είναι πάντα, πρώτα και κύρια, παρόντες ανταγωνισμοί.

Μετάφραση Tegan Jaye-Luzhin

Από τον Ε. Μινασιάν

Πηγή: leserpentdemer.wordpress

Σημειώσεις: