Πιότρ Κροπότκιν: Αλληλοβοήθεια Ένας Παράγοντας Της Εξέλιξης

Πιότρ Κροπότκιν: Αλληλοβοήθεια Ένας Παράγοντας Της Εξέλιξης (βιβλιοπαρουσίαση)

Επιμέλεια δημοσίευσης – Παρουσίαση: Γιώργος Μεριζιώτης

 Για την συμβιωτική  και αλληλοβοηθητική σχέση μεταξύ διαφόρων ζώον και ειδών  δείτε την μελέτη του Πιοτρ Κροπότκιν  «Αλληλοβοήθεια. Ένας παράγοντας της εξέλιξης» που αποτέλεσε απάντηση στον κοινωνικό δαρβινισμό του Σπένσερ και λοιπών κοινοβιολόγων, που προτάσσουν των ανταγωνισμό και την επικράτηση των ισχυρών (αρίστων), προτάγματα των οποίων η σκέψη στην ακραία της εκδοχής οδηγεί στον φασισμό.

Εδώ δημοσιεύω  ολόκληρο τον πρόλογο του Δημήτρη Ποταμιάνου απο το   βιβλίο. (*)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΑΝΑΡΧΙΑ ίσον προσωπική συγκρότηση, επιμέλεια, στιλπνότητα προθέσεων και δράσεων. Σε καταφανή αντίθεση βέβαια με τις ρετσινιές της σκορπίλας και της θολούρας που συνήθως κολλάμε στους «αναρχικούς». Το μαχητικό δοκίμιο του Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν Αλληλοβοήθεια – Ένας παράγοντας της εξέλιξης συνηγορεί πειστικά υπέρ της εξίσωσις μας.

Η ευγένεια των αισθημάτων που κάθε σελίδα του αποπνέει στηρίζεται στη συνέπεια της έρευνας και τη διαύγεια της επιχειρηματολογίας ενός ακάματου φυσιοδίφη και ιστοριοδίφη. Κατά τούτο, το έργο είναι μεν μια κατάθεση ψυχής, αλλά τηρεί ταυτοχρόνως και τις αυστηρές προδιαγραφές της επιστημονικής αναζήτησης της αλήθειας.

Είναι όμως αναμφίβολα σημαδεμένο και από δύο προσωπικές εμπειρίες. Την πρώτη, παρά την καθοριστική σημασία της για την ηθική σταδιοδρομία του Κροπότκιν, θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε περιστασιακή. Ήταν όταν, τριαντατετράχρονος ώριμος άντρας πια, το 1876, ταγμένος στους λαϊκούς και εργατικούς αγώνες (ένθερμος προπαγανδιστής του ρωσικού μηδενισμού), κατάφερε να δραπετεύσει από τις τσαρικές φυλακές της Αγίας Πετρούπολης. Το παράτολμο εγχείρημα δε θα είχε καμία τύχη χωρίς την υποστήριξη μιας καλά συντονισμένης ομάδας τεσσάρων πιστών φίλων, που διακινδύνευσαν για χάρη του συντρόφου τους τα ίδια τους τα κεφάλια.

Δε λησμονιέται εύκολα μια τέτοια έμπρακτη απόδειξη της υπεροχής της αμοιβαιότητας και του αισθήματος της αλληλοβοήθειας, έναντι της ιδιοτέλειας και του εξοντωτικού ανταγωνισμού. Η δεύτερη βιωματική συνθήκη έχει ίσως ουσιαστικότερο πάντως χαρακτήρα. Η ευγενική καταγωγή του -η σκούφια του βαστούσε πράγματι από τους Ρούρικ του Σμολένσκ, που ηγεμόνευαν στη Ρωσία πριν από τους Ρομανόφ- προόριζε τον Κροπότκιν για μια λαμπρή στρατιωτική σταδιοδρομία. Όντως, σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών, το 1857, κατατάχθηκε στο επίλεκτο Σώμα των Ακολούθων, και πέντε χρόνια αργότερα προάχθηκε στον τακτικό τσαρικό στρατό.

Μόνο που ασφαλώς οι κινήσεις αυτές, που υπάκουαν σε οικογενειακές και κοινωνικές πιέσεις, διόλου δεν ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία του «αναρχικού πρίγκιπα» μας (είναι ο χαρακτηρισμός με τον οποίο πέρασε στην ιστορία ο Κροπότκιν). Η αποφασιστική επιλογή του δεν επρόκειτο ν’ αργήσει ειναι στο στρατό, για ένα διάστημα τουλάχιστον ακόμα, συγκεκριμένα στο τάγμα των Σιβηριανών Κοζάκων, όχι όμως για αμιγώς στρατιωτικές υπηρεσίες, παρά στον τομέα της διοίκησης και των εξερευνητικών, κατά προτίμηση, αποστολών. Από εκεί και οι ακούραστες, επί σειρά ετών, περιπλανήσεις του στην πρόσφατα προσαρτημένη στη Ρωσία αχανή περιοχή που τη διασχίζει ο ποταμός Αμούρ, στην Τρανσβαϊκάλη και έως τα βάθη της Μαντζουρίας (σίγουρα κοπιαστικότερη, αλλά και πολύ πιο μερακλίδικη, δουλειά από τις γραφειοκρατικές φροντίδες στο Ιρκούτσκ).

Ένας πρώτος παραλληλισμός εδώ, στο πεδίο της προεργασίας για τη διαμόρφωση της εξελικτικής πρότασης, με τις νεανικές εξερευνήσεις του Κάρολου Δαρβίνου, αλλά και ορισμένων γνωστών συνοδοιπόρων του, όπως ο Τόμας Χάξλεϋ (με τον οποίο θα βρεθεί σε μετωπική αντιπαράθεση ο Κροπότκιν – θα δούμε σε λίγο τα αίτια και τα επακόλουθα της βίαιης αυτής διαφωνίας), στους εξωτικούς τροπικούς. Στην περίπτωση βέβαια, ειδικότερα, του Δαρβίνου, καθοριστικοί σταθμοί στην πορεία του ήταν οι έρευνες στα νησιά Γκαλαπάγκος και στη Γη του Πυρός. Παράλληλοι μεν οι βίοι, αλλά και, ω, πόσο διαφορετική η εμπειρία του Ρώσου εξερευνητή στην παγωμένη Σιβηρία!

Ας είναι ριζικά διαφορετικές οι περιβαλλοντικές συνθήκες, αλλά κοινή η προσήλωση στην εξονυχιστική παρατήρηση και στην ενδελεχή αξιολόγηση των εμπειρικών δεδομένων, προκειμένου να στοιχειοθετηθεί ένα επιστημονικό πόρισμα.

Και είναι όντως συμπερασματικές οι εξελικτικές προτάσεις τόσο του Δαρβίνου όσο και του Κροπότκιν δεν είχαν ακόμα τότε την ευχέρεια να υποβάλουν τα ευρήματά τους στην κρίσιμη δοκιμασία του πειραματικού εργαστηρίου-, αλλά ο προσανατολισμός στη μεθοδική συλλογή στοιχείων (και η συνακόλουθη αγωνιώδης παραδοχή ότι τα τεκμήρια αυτά μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να διαψεύσουν την υπό συγκρότηση θεωρία) μας πάει σε πολύ διαφορετικό δρόμο απ’ ό,τι το «πίστευε και μη ερεύνα».

Ας δούμε ωστόσο τώρα πώς δένουν τα βιώματα με τις επιστημολογικές τοποθετήσεις του Κροπότκιν σε ό,τι αφορά ακριβώς τον παράγοντα «αλληλοβοήθεια» και την καθοριστική συμμετοχή του στην εξέλιξη των ειδών και των ανθρώπινων κοινοτήτων. Λίγα μόνο ακόμα πολύ σύντομα «βιογραφικά», πριν προχωρήσουμε.

Το 1867 ο Κροπότκιν εγκαταλείπει τη στρατιωτική σταδιοδρομία, εγγράφεται στο πανεπιστήμιο και συνδέεται με τη Ρωσική Γεωγραφική Εταιρεία. Θ’ ακολουθήσουν νέες εξερευνητικές αποστολές στη Φινλανδία, τη Σουηδία και τον Καναδά (αρκτικές πάντα περιοχές, με εντυπωσιακά κοιτάσματα πάγων), και η «φλογερή» στη συνέχεια στράτευσή του (από το 872 έως το θάνατό του, το 1921) στο πανευρωπαϊκό εργατικό/σοσιαλιστικό/αναρχικό κίνημα. Ελβετία, Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία (ξανά, όπου και ο διετής εγκλεισμός του στις φυλακές μέχρι τη σημαδιακή απόδρασή του), επιστροφή στη Γαλλία και την Αγγλία, με κατάληξη τη σοβιετική πια Ρωσία – οι κυριότεροι σταθμοί διαδοχικά της ένθερμης ακτιβιστικής και προπαγανδιστικής του δράσης. Χωρίς να επεκταθώ στο επιχειρησιακό περιεχόμενο των επαναστατικών θέσεων του Κροπότκιν -αναρχία έναντι συγκεντρωτικού/«προγραμματικού» σοσιαλισμού (δεν έχει θέση στο παρόν προλογικό σημείωμα η ανάλυση αυτή)-, θ’ αρκεστώ απλώς εδώ να επισημάνω ότι τα αναρχικά του κηρύγματα, στα οποία με ολοκληρωτική αφοσίωση επιδόθηκε από ένα σημείο και μετά, είχαν πάντα ένα στέρεο νατουραλιοτικό υπόβαθρο.

Ένα και το αυτό, απ’ την αρχή ως το τέλος, είτε μιλούσε για σοσιαλισμό και αναρχία -ως τη βασική ακριβώς επιδίωξη της κοινωνικής εξέγερσης-, είτε μιλούσε για την αλληλοβοήθεια, που του την είχαν διδάξει η φύση, οι σκληρά δοκιμαζόμενοι δηλαδή πληθυσμοί των ζώων, μαζί με τις σκόρπιες και στερημένες κοινότητες των ανθρώπων στην παγωμένη Σιβηρία. Τα μαθήματα της φύσης -ύψιστο μεταξύ αυτών η αλληλοκάλυψη και η αλληλοπροστασία μεταξύ όλων των ζωικών οργανισμών στο σκληρό αγώνα για επιβίωση- χρειαζόταν, με άλλα λόγια, να αφομοιώσουμε προκειμένου να προωθήσουμε το ιδεώδες της συλλογικής προκοπής στις ανθρώπινες κοινότητες. Όπου αχρείαστοι εντελώς είναι οι αυτόκλητοι προστάτες και αφέντες.

Κι ερχόμαστε πλέον στο κυρίως θέμα μας. Ασφαλώς και τον συνεπήρε από πολύ νωρίς τον Κροπότκιν το εξελικτικό αξίωμα που θεμελίωσε ο Δαρβίνος στην Καταγωγή των ειδών (1859). Η κεντρική ιδέα του ενιαίου δέντρου της ζωής, από το οποίο διακλαδώνονται τα αναρίθμητα είδη με διαρκείς προσαρμοστικές κινήσεις/τροποποιήσεις  -ισάριθμες απαντήσεις στις ποικίλες προκλήσεις και πιέσεις του φυσικού περιβάλλοντος-, δεν μπορούσε παρά να αποσπάσει την πλήρη συγκατάθεση του… επίμονου φυσιοδίφη μας.

Επιτέλους, μια γνήσια νατουραλιστική προσέγγιση του φαινομένου της ζωής ως μιας συναρπαστικής περιπέτειας χωρίς προκαταρκτικό, τελεσίδικο, νοήμονα δήθεν, αλλά και αβάσταχτα δεσμευτικό, σχεδίασμά. Παρά, αντιθέτως, ως μιας απρόβλεπτης εξ ορισμού πορείας, με συνεχείς πάντως κατακτήσεις καθ’ οδόν, επί τη βάσει της εμπειρίας, εξακολουθητικών δοκιμών, λαθών και διορθωτικών κινήσεων. Ως εδώ καλά. Ανατρεπτική η πρόταση -ευθέως πλήττουσα τις δεισιδαιμονίες αιώνων, αλλά στιβαρή, ρωμαλέα και, ω, πόσο γλαφυρή ταυτοχρόνως. Μόνο που εδώ κάνουν την εμφάνισή τους και οι… παραφυάδες.

Επιχειρώντας να εδραιώσει την πρότασή του, ο Δαρβίνος εμπιστεύτηκε, είναι η αλήθεια, πολύ -με κλειστά σχεδόν τα μάτια- το μαλθουσιανό σχήμα της αναπόδραστης πληθυσμικής απειλής, καθώς οι εκπρόσωποι όλων των ζωικών ειδών, γεννοβολώντας ασταμάτητα, αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Ενώ οι πεπερασμένοι πόροι του περιβάλλοντος, όσα τερτίπια κι αν σκαρφίζονται οι λογής λογής συλλέκτες ή/και καλλιεργητές τους, ασφαλώς και δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τον ίδιο αυξητικό ρυθμό – είναι συνεπώς πάντα εν ανεπάρκεια. Υπό τις υπερπληθυσμικές αυτές πιέσεις, μοιραίως προκύπτει ένας αδυσώπητος ανταγωνισμός μεταξύ, αλλά και στο εσωτερικό ιδίως, των ειδών, με απολύτως αναμενόμενο αποτέλεσμα την «περιστασιακή» ανάδειξη ορισμένων ικανότερων (συγκριτικά πάντα) χαρακτηριστικών, οι κάτοχοι/φορείς των οποίων επιβιώνουν και αναπαράγονται με προνομιακή άνεση. Δύσκολα μπορεί να τεθεί ένσταση ως εδώ για την αποδοχή από τον Δαρβίνο του σχήματος του Τόμας Μάλθους.

Αλλ’ από την προβολή του εύλογου αυτού επιχειρήματος του «συγκριτικού πλεονεκτήματος» -που, για να ολοκληρώσουμε το συμπέρασμα του Δαρβίνου, είναι μάλιστα σωρευτικό, περνώντας με τον έναν ή τον άλλο τρόπο από γενιά σε γενιά-, μέχρι την ένθερμη υπεράσπιση του παραπλήσιου δήθεν δόγματος του Τόμας Χομπς -πόλεμος (δεδηλωμένος) όλων έναντι όλων, «ο θάνατός σου η ζωή μου»-, υπάρχει μια σαφής απόσταση, που αποφασίζει κανείς να τη διασχίσει ή όχι. Ο ίδιος ο Δαρβίνος πουθενά δεν έδειξε καμία ιδιαίτερη προθυμία να το κάνει. Εντελώς αβασάνιστα ωστόσο το πολεμόχαρο αυτό άλμα προθυμοποιήθηκε να το κάνει ο πιστός μαθητής του Τόμας Χάξλεϋ (δείχνοντας μάλιστα να μη δυσανασχετεί καθόλου με το παρατσούκλι που του φορέθηκε – «το μπουλντόγκ του Δαρβίνου»!). Η «επικράτηση του ικανότερου», του κατά τεκμήριο προσαρμοσακότερου δηλαδή, γίνεται έτσι συνώνυμη με την επιβολή του ισχυρότερου, και κυρίως του πιο αδίστακτου, ανελέητου και «ακοινώνητου» εν τέλει μαχητή. (Προσθέστε εδώ και την ιδιάζουσα, βρετανική κυρίως, προσήλωση στο σκαρίφημα του Homo economicus, του ατόμου που δε γνωρίζει τίποτε άλλο από το θεμιτό ή αθέμιτο «ίδιον όφελος», και θα έχετε έτσι ολοκληρωμένο το σκηνικό.)

Ο «αιμοδιψής» Χάξλεϋ θα γίνει ακριβώς το «κόκκινο πανί» για τον Κροπότκιν. Καμία από τις δικές του φυσικές (αλλά και εθνογραφικές) παρατηρήσεις δεν τον οδηγούσε σ’ αυτή την τόσο σκληρή εικόνα της φύσει και θέσει δεσπόζουσας αντιπαλότητας. Και πώς και γιατί άραγε η αντιπαλότητα αυτή να θεωρηθεί ότι τεκμαίρεται από την οικουμενική δήθεν παγίδα του πληθυσμικού πληθωρισμού; Στους φλογερούς τροπικούς, όπου περιπλανήθηκαν ο φυσικός βιολόγος Δαρβίνος και έπειτα απ’ αυτόν ο ιατροφιλόσοφος Χάξλεϋ, πιθανόν η πίεση του υπερπληθυσμού να ήταν ο κανόνας. Στις παγωμένες όμως στέπες της Σιβηρίας εντελώς διαφορετικά ήταν τα πράγματα. Αποδεκατισμένους πληθυσμούς ζώων -πουλιών, αμφίβιων, θηλαστικών κ.ά – έβλεπε διαρκώς εμπρός του ο Κροπότκιν, που ως μόνη άμυνα απέναντι στις αδυσώπητα αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντος είχαν τη συνάθροιση, την οικονομία δυνάμεων και, ναι, την αλληλουποστήριξη και τις αμοιβαίες εξυπηρετήσεις.

Στην αλληλοβοήθεια χρειαζόταν συνεπώς κανείς να στραφεί για να εξηγήσει την εξελικτική τους προκοπή, και όχι στην περιστασιακή ή/και «προγραμματική» αλληλοεξόντωση. Αψηφώντας τους διαστρεβλωτές και παραχαράκτες εν τέλει της εξελικτικής πρότασης, ο αναρχικός πρίγκιπας μας θα στραφεί προς τις αυθεντικές πηγές. Για τον Δαρβίνο, κατά την εκτίμηση τουλάχιστον του Κροπότκιν και των συναδέλφων του Ρώσων επιστημόνων που υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό από την αρχή την εξελικτική θεωρία, η «πάλη για επιβίωση (και αναπαραγωγή)» είχε μια μεταφορική κατά βάση έννοια. Δηλωνόταν τούτο ξεκάθαρα στην παροιμιώδη διατύπωση του Δαρβίνου: «… το φυτό στην άκρη της ερήμου λέγεται ότι παλεύει να επιβιώσει απέναντι στην ξηρασία».

Μεταφέροντας την έννοια αυτής της αγωνιώδους πάλης στον κόσμο των ζώων ιδίως, άνετα μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι υπερισχύουν οι αλτρουιστικές και συνεργατικές κινήσεις, καθώς τα ζώα ενώνονται ακριβώς για να υπερνικήσουν τα φυσικά εμπόδια του περιβάλλοντος. Αλληλοβοηθούνται κατ’ ακολουθία καθ’ οδόν, και τούτο -προσοχή!- ανεξάρτητα από τους δεσμούς αίματος που ενδεχομένως τα συνδέουν εκ γενετής.

Χρειάζεται πράγματι προσοχή εδώ, καθώς έχουμε να κάνουμε με ένα παράτολμο άλμα που επιχειρεί αυτή τη φορά με τη σειρά του ο Κροπότκιν. Για να ενισχυθεί η σημασία του παράγοντα της αμοιβαιότητας και της αλληλουποστήριξης μεταξύ των μελών μιας ομάδας, ενός σμήνους, ενός κοπαδιού και κατ’ επέκταση μιας ανθρώπινης κοινότητας, είναι σαν να του χρειαζόταν απαραιτήτως να υποβαθμιστεί το κύρος της συγγένειας, να «σκεπαστεί», με άλλα λόγια, η «φωνή του αίματος». Δύο ουσιώδεις παρατηρήσεις επί του θέματος αυτού: Καταρχάς η σύγχρονη βιολογία και ηθολογία, έπειτα από εμπεριστατωμένη εξέταση των δεδομένων, δε δέχεται ως αλτρουιστικές τις πράξεις και γενικότερα τις συμπεριφορές εκείνες οι οποίες, με βάση τις οικονομίες κλίμακας (αλλ’ ούτε ακόμα και με βάση τις ανάγκες αμυντικής θωράκισης μιας ομάδας), προάγουν γενικώς και αορίστως το συλλογικό, κι έτσι βέβαια και το ατομικό, καλό.

Για να εκτιμηθεί ως αλτρουιστική μια πράξη/συμπεριφορά, θα πρέπει να συνεπάγεται όχι μόνον πιθανά οφέλη, αλλά και σαφές, μετρήσιμο κόστος για όσους την υιοθετούν. Ισχύουν οι ανιδιοτελείς, και συχνά με μεγάλο προσωπικό κόστος, συμπεριφορές αυτές στις ανθρώπινες ιδίως κοινότητες, αλλ’ η ανάδειξη και εδραίωσή τους σαφώς απαιτεί πιο λεπτές και περίπλοκες διεργασίες (από νευρωνικές έως θεσμικές!) από αυτές που καταγράφει ο Κροπότκιν στην Αλληλοβοήθεια του. Δε λείπουν από το εμπνευσμένο δοκίμιό του οι αναφορές σε αντίστοιχες καταστάσεις -χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των σκαθαριών-νεκροθαφτών που επωμίζονται τη δυσβάστακτη οπωσδήποτε αγγαρεία να κουβαλούν σκόρπια πτώματα μικρών ζώων (ποντικών, πουλιών κ.ά.) σε κατάλληλα σημεία της περιοχής τους, με πρόσφορο μαλακό χώμα, προκειμένου να τα θάψουν και να εναποτεθούν σ’ αυτά τα αυγά όλων αδιακρίτως των συντρόφων, ωστόσο τις πιο πολλές φορές αρκείται στην παράθεση αρκετά αδιευκρίνιστων ομαδικών εγχειρημάτων που τα βαφτίζει συλλήβδην ανιδιοτελή και «συνεργατικά».

Και από την άλλη πάλι μεριά, η σύγχρονη εξελικτική βιολογία/ηθολογία/ψυχολογία, αναγνωρίζοντας σαφώς στους συγγενικούς δεσμούς αίματος – συγκεκριμένα στους δείκτες γενετικής συνάφειας- την «πρωτοκαθεδρία» τους, τον καθοριστικό τους ρόλο δηλαδή στην ανάδειξη ανιδιοτελών συμπεριφορών (εξικνουμένων και μέχρι την αυταπάρνηση αυτοθυσία), παράκαμψε προσφυώς, στην περίπτωση των στενών οικογενειακών σχέσεων, το ισοζύγιο κόστους οφέλους, στηριζόμενη στο ρωμαλέο σχήμα της «συναιρετικής ικανότητας», όπου, καθώς με τα μέλη του στενού οικογενειακού μου κύκλου μοιράζομαι το γενετικό μου πλούτο, ευοχήμως μπορώ να «αυτοδιαγραφώ»/θυσιαστώ για χάρη τους, προκειμένου να περάσουν στις επόμενες γενιές τα δικά τους πιστά αντίγραφα των περιούσιων γονιδίων μου! Αυτά όλα βέβαια διόλου δεν ενισχύουν την υπόθεση της ανάδειξης/εδραίωσης της αμοιβαιότητας και της αλληλοβοήθειας ερήμην -εμφατικά- των προνομιακών σχέσεων συγγένειας· είτε δεχτούμε πως η αμοιβαιότητα συνεπάγεται -αυτό είναι που συμβαίνει σε όλες τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις- κάποιο κόστος (κόστος που δε δείχνει να το λογαριάζει πάντα ο Κροπότκιν), είτε το κόστος αυτό το «εξαλείψουμε» εξαρχής, ακολουθώντας το σχήμα της συναιρετικής ικανότητας.

Και σαν να μην έφτανε τώρα η αντιδικία του Κροπότκιν με τους βιολόγους και τους γενετιστές (κάπως πρωθύστερη η αναφορά αυτή, αφού όταν γραφόταν η Αλληλοβοήθεια η γενετική επιστήμη ήταν ακόμα στα σπάργανα) ως προς την ιδιάζουσα σημασία των δεσμών αίματος, ο Ρώσος φυσιοδίφης μας, μετακινούμενος πλέον προς την εθνολογία και την ιστορική έρευνα, θα αμφισβητήσει ευθέως και την πρωτοκαθεδρία της οικογένειας στην ανθρώπινη κοινωνική οργάνωση. Την αποδοχή της δηλαδή ως αφετηριακού σταθμού, ως σημείου εκκίνησης της διαδικασίας σύναψης όλο και ευρύτερων σχέσεων, οι οποίες έτσι νοούνται ως διαρκείς προεκτάσεις/εξακτινώσεις του αρχικού οικογενειακού πυρήνα. Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν είχε υποπέσει στην αντίληψή του, για μιαν ακόμα φορά, στις αφιλόξενες αρκτικές περιοχές που είχε συστηματικά εξερευνήσει. Συγκροτούσε, αντιθέτως, παντού την εικόνα σκόρπιων ατόμων, από διάφορα οικογενειακά δέντρα, που τους ένωνε απλώς η φροντίδα να προστατευτούν από την παγωνιά και να εξασφαλίσουν τους αναγκαίους βιοτικούς πόρους.

Η πρωτόγονη ομάδα ή φυλή -«σπείρα» επίσης, αν προτιμάτε-, και όχι η οικογένεια, έπρεπε, αλληλοβοηθούμενη, να λύσει το πρόβλημα της σπάνιας τροφής. Εδώ αναζωπυρωνόταν η αντιπαράθεση με τον Χάξλεϋ, και αναδρομικά με τον Χομπς. Γι’ αυτό τον τελευταίο η μόνη εξαίρεση που μπορούσε να γίνει από τον ακήρυκτο, αλλά πάντως διαρκώς ενεργό, «πόλεμο όλων εναντίον όλων» αφορούσε ακριβώς ορισμένες ξεχωριστές -όχι όλες, για να συνεννοούμαστε σχέσεις μεταξύ ομοαίματων συγγενών.

Αφορμή γύρευε και ο Χάξλεϋ για να διακηρύξει ότι το μόνο απόθεμα καλοσύνης που μπορεί να έχουν τα σκληρά αντιμαχόμενα άτομα (άνθρωποι, «λυκάνθρωποι» και λοιπά ζώα) θα πρέπει να αναζητηθεί στο παραμυθητικό οικογένειακό περιβάλλον. Θα ξεσπαθώσει ξανά ο Κροπότκιν: Όχι βέβαια, αυτές είναι πουριτανικές και αθεράπευτα ατομιστικές ιδεοληψίες. Οι ομάδες των ενωμένων από τις δυσκολίες της ζωής ατόμων -και όχι από το «αδιάφορο» εν προκειμένω αίμα- ήταν η κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη της ενάρετης συνεργασίας και αλληλοβοήθειας!

Επιστημολογικά μιλώντας, δε θα βγει και πάλι δικαιωμένος ο Κροπότκιν. Όσα κιτάπια κι αν παρέθεσε, ερμηνεύοντάς τα μάλιστα μερικές φορές αρκετά εκβιαστικά, προκειμένου να υποστηρίξει τη θέση του, η έγκυρη γνωμάτευση της ανθρωπολογικής και εθνογραφικής έρευνας, διαρκώς επιβεβαιωνόμενη ως σήμερα, τείνει προς το ότι, στις κυνηγητικές/τροφοσυλλεκτικές κοινότητες των πρώτων ανθρώπων, η εκτεταμένη οικογένεια ήταν ο κορμός -και κάτι παραπάνω ίσως- της ομάδας.

Αλλ’ ας μου επιτραπεί να μην εμπλακώ σ’ αυτή τη συζήτηση, καθώς δεν πιστεύω εν τέλει πως έχει καθοριστική σημασία. Αδιευκρίνιστα στον καιρό τους επιστημονικά ζητήματα έχουν συχνά υπονομεύσει ακόμα και τις πιο πρωτοπόρες και διορατικές θεωρίες. Μια τέτοια περίπτωση ήταν ακριβώς η κρατούσα την εποχή του Δαρβίνου θέση περί «αναμειγνύου σας κληρονομικότητας» – όπου τα γενετικά συστατικά πατέρα και μητέρας «χαρμανιάζουν» στο αίμα του βλασταριού τους. Ναι, το ασπάστηκε πράγματι, θέλοντας και μη, ο Δαρβίνος το «δόγμα» αυτό, αλλά τότε με τι διακριτά υλικά θα είχε να δουλέψει η φυσική επιλογή προκειμένου να συγκροτήσει τα εκάστοτε ικανότερα -«αιχμηρά» και όχι στομωμένα- χαρακτηριστικά; Αδιέξοδη σχεδόν κατάσταση (ο Δαρβίνος δεν μπορούσε ακόμα τότε να λογαριάσει με τον ψηφιακό χαρακτήρα του γενετικού πλούτου, που τον συνέλαβε πρώτος ο Μέντελ), αλλ’ ο εισηγητής της εξελικτικής θεωρίας δε γινόταν παρά να επιμείνει:

Και όμως, η φύση ξεχωρίζει, ξεδιαλέγει!  Τηρουμένων των αναλογιών, ο Κροπότκιν -πιο θεληματικά βέβαια αυτός- υπερέβαλε ίσως πεισματικά στον πλήρη διαχωρισμό της «φωνής του αίματος» από τη φυσική προδιάθεση για αλληλοβοήθεια και συνεργασία στα ζώα και τους ανθρώπους ιδίως, καθώς μερικές εθνογραφικές πραγματείες της εποχής του στήριζαν ενδεχομένως την ελεγχόμενη αυτή θέση. Και όμως, είναι σαν να θέλει πάντως πάνω απ’ όλα να μας πει -εις πείσμα των «πλαστογράφων» της εξελικτικής θεωρίας σ’ αυτή την περίπτωση- ότι η αμοιβαιότητα είχε και έχει τα πρωτεία, και ότι από αυτήν μπορούμε να περιμένουμε την οποιαδήποτε νέα πολιτιστική κατάκτηση.

Και σ’ αυτό το σημείο σίγουρα δεν έπεφτε έξω. Παραδίδω στον αναγνώστη ασχολίαστα -καθώς θεωρώ ότι εδώ δε χωράει πια η επιστημολογική μεμψιμοιρία- τα συναρπαστικά μαχητικά κεφάλαια που αφιερώνει στην αλληλοβοήθεια στους «βαρβαρικούς» χρόνους, στις μεσαιωνικές κοινότητες και συντεχνίες, στις πιο σύγχρονες συνδικαλιστικές ενώσεις, στις ανά την οικουμένη «φιλικές εταιρείες», καθώς και στα ποικίλα καλλιτεχνικά, επιστημονικά, πολιτιστικά «σωματεία» και τις διάφορες εθελοντικές οργανώσεις, ολοένα πιο δραστήριες όσο πλησιάζουμε στην εποχή μας.

Η φλέβα χρυσού στην οποία είχε χτυπήσει χάρη στις εξονυχιστικές έρευνές του στο φυσικό όσο και στο εθνογραφικό πεδίο, ο εντοπισμός δηλαδή του ειδικού βάρους που έχει στην εξελικτική ζυγαριά η συμβιωτική/συνεργατική έφεση απέναντι στην καταχρηστική προβολή του συγκρουσιακού στοιχείου, επιβεβαιώνεται τελικά ως ένα λαμπρό, γενναιόδωρο, ανεξάντλητο κοίτασμα. Συντροφιά απευθείας με τον Κροπότκιν, το κοίτασμα αυτό είμαι βέβαιος πως θα το χαρεί και θα το αξιοποιήσει κάθε ακριβοδίκαιο αλλά και, προπάντων ίσως, καλοπροαίρετο άτομο.

Δε θα συνεχίσω λοιπόν τη μεσολάβησή μου ανάμεσα στο κείμενο της υπερεκατονταετούς πλέον Αλληλοβοήθειας και στον αναγνώστη. Ας μου επιτραπεί ωστόσο, κλείνοντας, να σταθώ επιγραμματικά σε μερικές κεντρικές ιδέες του βιβλίου, που διατηρούν στο ακέραιο την επικαιρότητά τους, μην έχοντας χάσει τίποτε από τη φρεσκάδα που είχαν όταν πρωτοδιατυπώθηκαν. Κανείς δε θα εκπλαγεί ασφαλώς με τη δριμύτατη κριτική που ασκεί ένας αναρχικός κατά της κρατικής εξουσίας, οριζόμενης ευθύς εξαρχής ως αυθαίρετης

και καταχρηστικής. Τα περί «εννόμου μονοπωλίου της βίας» και άλλα συναφή δε χωρούν προφανώς εδώ. Αλλά το πιο ενδιαφέρον ίσως στο κείμενο του Κροπότκιν είναι πως «κάτω από τις γραμμές» -συχνά όμως και εντελώς απερίφραστα- το επιχείρημα δε στρέφεται τόσο εναντίον του συγκεντρωτικού κράτους-μπαμπούλα, όσο κατά του κράτους- προστάτη (μεγαλόθυμου δήθεν προστάτη – τρομάρα μας!).

Εναντίον, εξηγούμαι, ενός εξαμβλωματικού και παρασιτικού στην ουσία πολιτικού οργανισμού, που πότε με το καλό και πότε με το άγριο (εδώ ξαναβρίσκουμε βέβαια τον μπαμπούλα, αλλά μικρή σημασία έχει) κατάφερε να παραπλανήσει τους υπάκουους πολίτες και να τους πείσει να του εμπιστευτούν σχεδόν εν λευκώ τις τύχες τους. Με άφευκτη βέβαια συνέπεια να στομωθεί ο αυθορμητισμός και να στερέψει η εφευρετικότητα, η επινοητικότητα της «λαϊκής βάσης». Αυτής ακριβώς που θαυματούργησε ανά τους αιώνες -σε θέματα οικονομικής οργάνωσης, δικαίου, πολιτισμού, αλλά και επιστημοσύνης-, όταν εμπιστευόταν τις διαπροσωπικές και αμοιβαίως επωφελείς σχέσεις, καθώς βέβαια και τους θεσμούς εκείνους της κοινότητας που εξέφραζαν και ενίσχυαν τη φυσική μας ροπή για αλληλο-υποστήριξη.

Το εγκώμιο πάλι της κοινότητας, που πλέκεται ξανά και ξανά στο βιβλίο, ας μην παρανοηθεί. Δεν παραπέμπει σε καμιά προσδοκία επιστροφής σε παραδοσιακές/προβιομηχανικές μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης, παρά δηλώνει απλώς την εμπιστοσύνη του Κροπότκιν στη λαϊκή βάση, στους «πολλούς», για να χρησιμοποιήσω εδώ και τον όρο που απέκτησε πρόσφατα -επιτέλους- τίτλους τιμής χάρη στον Αντόνιο Νέγκρι. Στις «μάζες», όπως δε διστάζει να τις χαιρετίσει ο ίδιος ο συγγραφέας της Αλληλοβοήθειας, αφού γι’ αυτόν η τόσο ελεεινολογημένη από άλλους μάζα -βλ. «μαζάνθρωποι» και δε συμμαζεύεται- δεν είναι παρά το άθροισμα των άμεσα ενδιαφερομένων μετόχων μιας κοινότητας.

Γίνεται σε όλο τον κόσμο τελευταίως πολύς, αλλά και τόσο παρήγορος, λόγος για την προοδευτική ανάδειξη, στη δικτυακή κοινωνία μας, της «συλλογικής ευφυΐας» – όπου οι πολλοί (τα «σοφά πλήθη», όπως προθυμοποιήθηκαν ήδη μερικοί να τα ονοματίσουν), υπό τις αναγκαίες και ικανές συνθήκες της αποκέντρωσης, της ανεξαρτησίας γνώμης και της ποικιλίας των ιδιωτικών εμπειριών και «μύχιων γνώσεων», μπορούν όλοι μαζί να καταλήξουν σε γνωματεύσεις και αποφάσεις σαφώς πιο έγκυρες από αυτές που είναι σε θέση να καταθέσουν οι «μεμονωμένοι» ειδήμονες (οι και… παρακοιμώμενοι βέβαια συνήθως των αρχόντων που ακόμα μας κυβερνούν).

Εκτιμώ πως η εμπιστοσύνη του Κροπότκιν στις μάζες, διοχετευμένες σε ενεργές και αποφασιστικές κοινότητες, βρίσκεται πολύ κοντά σ’ αυτό το σκεπτικό, αν δεν το προαναγγέλλει κιόλας με τον τρόπο της. Και εν πάση περιπτώσει, για να μη μένει καμία παρεξήγηση ως προς την ενδεχόμενη «παραδοσιοπληξία» και «παρελθοντολαγνεία» του Κροπότκιν κατά την επιμονή του στους κοινοτικούς δεσμούς και θεσμούς, παραθέτω ένα απόσπασμα από τις συμπερασματικές παρατηρήσεις του: «Ο άνθρωπος καλείται να μην έχει ως μοναδικό έρμα των πράξεών του την αγάπη, η οποία είναι πάντα προσωπική και στην καλύτερη των περιπτώσεων ενδοφυλετική, αλλά τη συνείδηση της ενότητάς του με κάθε ανθρώπινο ον».

Ω, μα και βέβαια, όσα στοιχήματα κι αν έβαλε ο ίδιος στον εξελικτικό δυναμισμό της αλληλοβοήθειας, βαθιά μέσα του δεν μπορούσε παρά να ξέρει ότι τις πιο πολλές φορές οι άνθρωποι (εντασσόμενοι εδώ και στη μακραίωνη πορεία όλων των πρωτευόντων) ενώνονται σε ομάδες για να επιτεθούν αποτελεσματικότερα σε άλλες ομάδες. Αλλά τούτο βέβαια δε σημαίνει πως το όραμα ου κοσμοπολίτη ανθρώπου που αναζητά συνανθρώπους με γνήσια οικουμενική συνείδηση μπορεί και πρέπει να εγκαταλειφθεί. Αντιθέτως, είναι και θα είναι πάντα μπροστά μας. Κι αυτό είναι τελικά που, με την προοπτική της περαιτέρω εξελικτικής εδραίωσης της εμπιστοσύνης μας στην αλληλοβοήθεια, θα μας κάνει όλους αναρχικούς!

Και με τον ανταγωνισμό τώρα τι γίνεται; Τον διαγράψαμε μήπως οριστικά; Παραδομένοι στη δοξολογία της συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας, τον αφήσαμε άραγε πίσω μας ως άχρηστο, περιττό και επιβλαβή ταυτοχρόνως; Όχι ασφαλώς, μη γελιόμαστε. Κινητήρια δύναμη της ζωής είναι και αυτός. Ας πούμε επί τέλους μόνον αυτό (που θα πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε πως δε γινόταν να είναι μέσα στις προτεραιότητες του «αγωνιστικού» δοκιμίου του Κροπότκιν βασική του μέριμνα ήταν προφανώς να εδραιώσει τη ροπή προς την αμοιβαιότητα δίπλα στις άλλες ήδη «σεσημασμένες» ιδιοτελείς επιδιώξεις μας): Μα αν μέσα από τις «μάζες» του δεν μπορούμε να προσδοκούμε πως θα συνεχίσουν να ξεπηδούν ολοένα νέες, εναλλακτικές, βελτιωτικές ατομικές προτάσεις, με τι υλικά μπορούμε να ελπίζουμε πως θα συνεχίσει να τροφοδοτείται η εξελικτική διαδικασία;

Αν αψηφήσουμε την ποικιλία και σβήσουμε τις διαφορές, δεν πρέπει μάλλον να παραδεχτούμε πως είναι χαμένο  χέρι το παιχνίδι; Ναι, πιστεύω πως ασφαλώς και τις ήξερε ο Κροπότκιν, και σαφώς τις ενστερνιζόταν, αυτές τις ενστάσεις. Θα το πει άλλωστε ο ίδιος ξεκάθαρα σε ορισμένα καίρια σημεία του βιβλίου του: Αυτό που πρωτίστως τον απασχολούσε, δίπλα στην αναγνώριση του καταλυτικού ρόλου της αλληλοβοήθειας, ήταν ο θεμιτός ανταγωνισμός να μην εκτίθεται συστηματικά (με τη διπλή σημασία της λέξης) ως απηνής σύγκρουση, εξοντωτική διαπάλη. Είχε συγκεκριμένα ο ίδιος μια πολύ πιο ευγενική, καλοσυνάτη, αλλά και πειστική, ερμηνεία να προτείνει για την αδιαμφισβήτητα ορμέμφυτη τάση μας προς την «αυτοεπιβεβαίωση».

Όχι πως γυρεύουμε αποκλειστικά τη ρήξη και χαιρόμαστε ντε και καλά μόνο όταν σβήνουμε τους άλλους απ’ το χάρτη, και μένουμε εκεί να καμαρώνουμε τη δύναμη και την ασύγκριτη ομορφιά μας, αλλά, να, απλούστατα, μαζί με όλα τ’ άλλα -και ίσως πάνω απ’ όλα-, τη θέλουμε και τη διεκδικούμε επίμονα την αναγνώριση από τους συνανθρώπους μας. Την οποία και είμαστε πρόθυμοι να τους την ανταποδώσουμε. Έτσι, ναι, τη δεχόμαστε και την καλωσορίζουν με την ανταγωνιστική αυτοεπιβεβαίωση.

Επιμελής και συνεπέστατος επιστήμονας, αλλά και μοραλίστας τελικά ηθικός φιλόσοφος, υπό την ακριβέστερη εκδοχή του όρου στοχαστής δηλαδή που θέτει καίρια διλήμματα, παρακάμπτοντας τις ηθικολογίες και τις χρηστομάθειες-, ο αναρχικός πρίγκιπας μας. Ίσως μερικές από τις ωραιότερες σελίδες της Αλληλοβοήθειας να είναι αυτές που είναι αφιερωμένες στην απονομή δικαιοσύνης από τα αυτόνομα πάντα κοινοτικά όργανα. Ας ανατρέξει ο αναγνώστης στα σχετικά κεφάλαια, δε χρειάζεται να μακρηγορήσω εδώ.

Στην κατάληξη ωστόσο του δοκιμίου του, στο πολυτιμότατο «Συμπέρασμά» του, για το οποίο έχουμε πάντως προετοιμαστεί από την προγενέστερη συστηματική επιχειρηματολογία, ο Κροπότκιν δε θα διστάσει να υπερβεί το «νόμιμο» και το δίκαιο. Χωρίς άλλη καθυστέρηση, το διαυγέστατο κείμενο: «Οι ύψιστες ιδέες του ότι “δεν παίρνουμε κατ’ ανάγκην [και σε κάθε περίσταση] το αίμα μας πίσω”, καθώς και της αυθόρμητης προσφοράς περισσότερων απ’ όσα περιμένουμε να μας προσφέρουν, θεωρούνται οι αυθεντικές αρχές της ηθικής· μιας αρχής ανώτερης από τη δικαιοσύνη, την ισότητα, τη δικαιοπραγία, και προσανατολισμένης στην ευτυχία». Τι σας έλεγα λίγο πριν για την επικαιρότητα του βιβλίου που ετοιμάζεστε να ξεφυλλίσετε;

Δεν έχει βέβαια και τόση σημασία -το επεισόδιο στο οποίο θα αναφερθώ, όπως άλλωστε και το παρόν προλογικό σημείωμα δεν είναι μάλλον προορισμένα να περάσουν στην ιστορία, αλλά δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να μνημονεύσω στο σημείο αυτό τον ντόρο που έγινε πρόσφατα σ’ εμάς εδώ με την εξίσωση που γύρεψαν να μας φορτώσουν μερικοί του νόμιμου και του ηθικού, Βρε τους αθεόφοβους, τι άλλο θα σκαρφιστούν για να κουκουλώσουν τα ανομήματα τους; Ας τους συγχωρέσουμε πάντως, όλη τους η σιγουριά πως δεν ενέργησαν παράνομα, όπως και το κρυφό ή/και φανερό καμάρι τους πως τίποτα δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην απληστία τους (άλλη μια, σημειωτέον, επίκαιρη λέξη και συνθήκη που στιγματίζεται δεόντως στην Αλληλοβοήθεια του Κροπότκιν), δεν πρόκειται ποτέ να τους χαρίσει την ευτυχία. Καθώς ευτυχισμένος δικαιούται και μπορεί να αισθανθεί μόνο ο ενάρετος άνθρωπος. Ηθικός με τα όλα του!

Πρέπει να καταλήξω: Γνήσια ευδαιμονιστική εν τέλει -όπως ακριβώς πρέπει- η ηθική φιλοσοφία του Κροπότκιν. Η αλληλοβοήθεια, φυσική έκφραση της κοινωνικότητας μας, δεν περιορίζεται μόνο στην προστασία και τη διαφύλαξη της ζωής μας, παρά μας οδηγεί αβίαστα στην απόλαυσή της. Θα το βρείτε στο κείμενο -κάπου το έχω ξεχωρίσει στις σημειώσεις μου- εκείνο το «κύμα χαράς» που μας πλημμυρίζει όταν ακολουθούμε τον μπούσουλα αυτόν της φύσης μας.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ

Σημείωση: 

*) Κατεβάστε (σε μορφή pdf)  ή διαβάστε το βιβλίο από εδώ:

https://archive.org/details/20250420_20250420_0953

Εναλλακτικά εδώ: Αλληλοβοήθεια-Ένας-παράγοντας-της-εξέλιξης-Πιότρ-Κροπότκιν

Παρεμφερή: 

Γιατί οι λύκοι και τα κοράκια είναι αχώριστοι φίλοι; «Αλληλοβοήθεια,ένας παράγοντας της εξέλιξης»

Γιατί οι λύκοι και τα κοράκια είναι αχώριστοι φίλοι; «Αλληλοβοήθεια,ένας παράγοντας της εξέλιξης»