Του Μάρεϊ Μπούκτσιν
(Περιληπτική παρουσίαση του βιβλίου)
Είναι η υποταγή της φύσης προϋπόθεση του πολιτισμού;
Η οικολογική κρίση σήμερα έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο. Όμως, η νοοτροπία που οδήγησε σε αυτή την κρίση δεν είναι καινούργια. Πρόκειται για την αντίληψη εκείνη, που ταυτίζει την κυριαρχία του ανθρώπου επάνω στη φύση με τον «πολιτισμό».
Σύμφωνα με αυτή την καταστροφική για το περιβάλλον αντίληψη, η φύση παρουσιάζεται σκληρή, φειδωλή και εχθρική. Για να ξεφύγει ο άνθρωπος από το «βασίλειο της αναγκαιότητας» και να αναπτύξει πολιτισμό και ελευθερία, λένε, πρέπει πρώτα να καθυποτάξει τη φύση.
Αυτή η ιδέα είναι πολύ παλιά και πολύ διαδεδομένη. Μπορούμε να τη βρούμε σε διάφορους γνωστούς δυισμούς όπου, πάντοτε, ό,τι αφορά το «υλικό» και «φυσικό» θεωρείται κατώτερο, ενώ ό,τι αφορά το «πνευματικό» και το «άυλο» θεωρείται ανώτερο». Ας θυμηθούμε μερικά παραδείγματα:
– «Σώμα σε αντίθεση με την Ψυχή». Ο Πλάτων περιέγραφε το φυσικό σώμα ως τη φυλακή της αθάνατης ψυχής. Η ιδέα αυτή πέρασε και στη χριστιανική θρησκεία.
– «Ύλη σε αντίθεση με το Πνεύμα». Ο Καρτέσιος έβλεπε τον φυσικό κόσμο ως μια τεράστια μηχανή, ενώ τον έλλογο νου του ανθρώπου ως κάτι θεόσταλτο. Έτσι συμπέρανε ότι τα ζώα δεν καταλαβαίνουν και δεν αισθάνονται και άρα μπορούμε να τα χρησιμοποιούμε ως μηχανές παραγωγής προϊόντων!
– «Ένστικτο σε αντίθεση με τον Πολιτισμό». Ο Φρόιντ πίστευε πως για να αναπτύξουμε πολιτισμό πρέπει να καθυποτάξουμε ή να εξιδανικεύσουμε τα ένστικτα, δηλαδή την ίδια μας τη φύση.
– «Νόμος της ζούγκλας σε αντίθεση με τη Τάξη». Σύμφωνα με την τρέχουσα κοινή αντίληψη για την θεωρία της εξέλιξης, στη φύση κυριαρχεί το δίκαιο του ισχυρότερου, ενώ αντίθετα ο πολιτισμός ταυτίζεται με την τάξη και την ευνομία.
Έτσι η ιστορία παρουσιάζεται σαν ένα προμηθεϊκό δράμα όπου ο άνθρωπος ηρωικά αντιστέκεται σε έναν κτηνώδη, εχθρικό και άκαμπτο φυσικό κόσμο. Η λογική ανθρωπότητα, που καλείται να τιθασεύσει την ανυπότακτη φύση.
Ακόμη και ο Μαρξ, αποδέχεται ότι «η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο» έχει τις ρίζες της στην ανάγκη για «κυριαρχία πάνω στη φύση». Όταν η φύση θα υποταχθεί, η ανθρωπότητα θα εισέλθει σε μια νέα εποχή ελευθερίας.
Όλη αυτή η εικόνα για την φύση, λέει ο Μπούκτσιν, είναι ψευδής. Οι άνθρωποι φορτώνουν στη φύση ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις, τη νοοτροπία της κυριαρχίας και της εκμετάλλευσης που έχουν υιοθετήσει ο ένας για τον άλλο, μέσα στην κοινωνία τους. Ο υποτιθέμενος αγώνας της ανθρωπότητας για τη υποταγή της φύσης χρησιμοποιείται μάλιστα ως άλλοθι, για την ευκολότερη υποταγή των ανθρώπων σε απάνθρωπα ιεραρχικά συστήματα και κρατικούς θεσμούς.
Στην πραγματικότητα, στη φύση δεν κυριαρχεί το δίκαιο του ισχυρότερου ούτε ο ανταγωνισμός. Η φύση αποτελεί έναν κόσμο συμμετοχής και αλληλεπίδρασης των διαφόρων μορφών ζωής, έναν κόσμο συμπληρωματικότητας και αμοιβαιότητας. Μάλιστα, όσο πιο σύνθετο και πολύπλοκο γίνεται ένα οικοσύστημα, τόσο πιο σταθερό είναι.
Η επιστήμη της Οικολογίας μας βοηθά να δούμε τη φυσική εξέλιξη όχι ως ανταγωνισμό μεταξύ ατόμων, αλλά ως εξέλιξη των οικοσυστημάτων προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης συνθετότητας και συμπληρωματικότητας.
Στη φύση δεν υπάρχει ιεραρχία και εξουσία, ούτε βασιλιάδες και υπηρέτες. Το λιοντάρι και το μυρμήγκι παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο στην ισορροπία ενός οικοσυστήματος. Ακόμη και αν υπάρχουν κάποιες απλές ιεραρχικές σχέσεις, για παράδειγμα στο εσωτερικό μιας αγέλης, στηρίζονται στο ηγετικό ταλέντο και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάποιων ατόμων της ομάδας. Δεν υπάρχει φυσικό ανάλογο αυτού που συμβαίνει στην ανθρώπινη κοινωνία, όπου άνθρωποι τρελοί ή ανίκανοι τίθενται επικεφαλής αυτοκρατοριών με εκατομμύρια υπηκόους!
Πως προκύπτει η ελευθερία στη φύση;
Η φιλοσοφία του Μπούκτσιν ανήκει στις λεγόμενες «φυσιοκρατικές» φιλοσοφίες, όπου όλα ανάγονται σε φυσικές διεργασίες. Συχνά οι φυσιοκρατικές θεωρίες κατηγορούνται ότι δεν μπορούν να εξηγήσουν την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης. Εφόσον, λένε οι επικριτές, στη φύση όλα κατευθύνονται από αυστηρούς φυσικούς νόμους, τότε όλα τα φυσικά όντα θα έπρεπε να είναι άβουλοι μηχανισμοί που υπακούουν τυφλά σε φυσικούς νόμους!
Ο Μπούκτσιν απαντά ότι η ελευθερία έχει φυσικές ρίζες και προκύπτει από τη φυσική εξέλιξη. Ο κάθε οργανισμός σε ένα οικοσύστημα δεν είναι ένα άβουλο ον που αντιδρά απλώς σε ερεθίσματα, όπως ένα καθαρά φυσικοχημικό σύνολο. Αντίθετα είναι «εκούσιος», στο βαθμό που αγωνίζεται για την αυτοσυντήρησή του και προσπαθεί να διατηρήσει την ταυτότητά του και την πολυπλοκότητά του. Επίσης, μετασχηματίζει το περιβάλλον του ώστε να αυξήσει τις δυνατότητές του για επιβίωση και καλοζωία.
Υπάρχει επομένως κάποια μορφή «ελευθερίας» που έχει προκύψει από τη φυσική εξέλιξη, η οποία έγκειται στο γεγονός ότι τα είδη κατά κάποιο τρόπο «διαμορφώνουν» και «επιλέγουν» το περιβάλλον τους και δεν είναι απλώς παθητικοί δέκτες. Εκεί βλέπει ο Μπούκτσιν τις φυσικές ρίζες της ελευθερίας.
Με την εμφάνιση της συνείδησης στον άνθρωπο, η εξέλιξη της ζωής προς συνθετότερες καταστάσεις (οι οποίες προσφέρουν περισσότερους βαθμούς ελευθερίας), γίνεται για πρώτη φορά εκούσια, αυτο-στοχαστική και συνειδητά δημιουργική.
Η ανθρώπινη ελευθερία και συνείδηση επομένως δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με μια ανελεύθερη φύση, όπου βασιλεύει η αναγκαιότητα. Αντίθετα, η ελευθερία μας προέκυψε από μια φυσική τάση της εξέλιξης.
Η οργάνωση της κοινωνίας
Η Κοινωνική Οικολογία πρεσβεύει πως υπάρχει μια αέναη αλληλεπίδραση κοινωνίας και φύσης. Η έννοια που έχουμε για τη φύση είναι διαμορφωμένη από την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε. Από την άλλη, κάθε μορφή κοινωνικής ζωής έχει φυσική βάση.
Η ιεραρχία είναι θεσμικό και όχι βιολογικό φαινόμενο. Γιά το λόγο αυτό υπάρχει μια διαρκής φυσική ανθρώπινη παρόρμηση, που βγαίνει στην επιφάνεια σε κάθε επαναστατική περίοδο, για οργάνωση της κοινωνίας με βάση τις συντροφικές αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες.
Μια κοινωνία εκπληρώνει τη φυσική της τάση όταν οργανώνεται σε ένα πλούσια διαρθρωμένο δίκτυο αμοιβαίων ανθρώπινων σχέσεων, θεμελιωμένων στην κοινότητα, στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας, στην ποικιλία, στην πολλαπλότητα των καθηκόντων.
Η φύση είναι λοιπόν παρούσα στην επιθυμία για μια αποκεντρωμένη κοινωνία, βασισμένη στις αξίες της συμπληρωματικότητας και της κοινότητας.
————————————————-
Συνέντευξη του Μάρεϊ Μπούκτσιν για την Κοινωνική Οικολογία
Απόσπασμα από τη συνέντευξη του Μ.Μ. με τίτλο «Αναρχισμός και Κοινωνική Οικολογία» στο περιοδικό INFORMATIONS ET REFLEXIONS LIBAIRTARIES, Λυών 1984. Περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Τι είναι Κοινωνική Οικολογία», Βιβλιοπέλαγος, 1992.
I.R.L.: Μπορείτε να μας εξηγήσετε λεπτομερώς το διαχωρισμό ανάμεσα στον περιβαλλοντισμό και την κοινωνική οικολογία;
M.M.: Βλέπω τρεις τάσεις που διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Ονομάζω περιβαλλοντισμό τα κινήματα, τις οργανώσεις και τα πρόσωπα που δεν συνδέουν την αποσύνθεση του περιβάλλοντος με τη δομή της κοινωνίας. Αυτοί οι άνθρωποι θέλουν ο αέρας και τα νερά των ποταμών να είναι καθαρά και γι΄ αυτό ζητούν τη θέσπιση καινούργιων ή περισσότερων νόμων. Θέλουν να συμμετάσχουν στη διακυβέρνηση του κράτους και της υπάρχουσα τάξης πραγμάτων. Θέλουν επίσης να εισχωρήσουν στις μεγάλες εταιρείες για να τις επηρεάσουν από τα μέσα.
Επιδιώκουν την ψήφιση καλών νόμων και την ανάπτυξη καλών τεχνολογιών που θα επιστρέψουν στο υπάρχον κοινωνικό σύστημα να διαιωνισθεί δίχως να καταστρέψει το φυσικό κόσμο, πράμα που θα απειλούσε την επιβίωση όλων μας. Τους ανθρώπους αυτούς τους αποκαλώ περιβαλλοντιστές επειδή αρνούνται να αναφερθούν στη στενή σχέση που υπάρχει μεταξύ της άρρωστης κοινωνίας μας και της οικολογικής κρίσης. Αυτοί είναι συχνά η πλειονότητα των ανθρώπων που συναντούμε στις ευρωπαϊκές οικολογικές κινήσεις, με εξαίρεση του Γερμανούς Πράσινους (σ.σ. προφανώς άμα ζούσε ο Μ.Μ. και παρακολουθούσε την πορεία των Πρασίνων δεν θα τους εξαιρούσε).
Η φυσική οικολογία αποτελεί κλάδο της βιολογίας, στο βαθμό τουλάχιστον που δεν συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Πρόκειται για την επιστημονική μελέτη της αλληλεπίδρασης μεταξύ φυτών και ζώων, αλληλεπίδραση η οποία συντελεί στο σχηματισμό όλου του αποκαλούμενου οικοσυστήματος. Η φυσική οικολογία μελετά τις συνθήκες σταθερότητας των οικοσυστημάτων και διερευνά τις πιθανές αιτίες διατάραξης αυτής της σταθερότητας. Ασχολείται με αυτό που λέμε «τροφικές αλυσίδες». Πρόκειται για μια επιστήμη – ακόμα και αν σας εκπλήσσει αυτό – η οποία, στο βαθμό που μπορούμε να τη νοήσουμε με ελευθεριακό τρόπο, μας προσφέρει μια βάση για συγκεκριμένες κοινωνικές προοπτικές.
Είναι, πράγματι, παράλογο σε ένα οικοσύστημα να μιλάμε για «ζώα – βασιλιάδες» και «ζώα – υπηρέτες». Σε ένα οικοσύστημα όλα τα ζώα και τα φυτά είναι απαραίτητα για τη διατήρηση του συνόλου. Επομένως, όσο πιο σύνθετο είναι το οικοσύστημα τόσο πιο σταθερό είναι και τόσο πιο παράλογη ακούγεται η αναζήτηση μέσα σ΄ αυτό μας κορυφής και μιας βάσης, η αναζήτηση στοιχείων που να είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντικής από άλλα. Βλέπουμε συνεπώς, ότι γενικά μέσα στη φύση η ιεραρχία δεν αποτελεί παράγοντα σταθερότητας. Και αυτό ισχύει τόσο για τη φύση όσο και για την κοινωνία. Αν ιδωθεί η κοινωνία από οικολογική σκοπιά, η ιεραρχία στερείται νοήματος στα πλαίσια μια βιολογικής προσέγγισης της φύσης.
Ο ιεραρχικός τρόπος του σκέπτεσθαι και αισθάνεσθαι είναι πρόξενος μεγάλων συμφορών στην κοινωνία και απειλεί σήμερα να καταστρέψει ολόκληρο τον πλανήτη. Εμείς επιμένουμε ότι το οικολογικό πρόβλημα, η αποσύνθεση του περιβάλλοντος, έχουν κοινωνική προέλευση. Η στάση κυριαρχία απέναντι στη φύση πηγάζει από την κοινωνική μας οργάνωση. Εάν θέλουμε να ζήσουμε αρμονικά με τη φύση πρέπει να εναρμονίσουμε τις σχέσεις μεταξύ ας και να εξαλείψουμε την ιεραρχία.
Το συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί μακριά, μακρύτερα από εκεί που μας οδήγησε ο κλασικός αναρχισμός. Επιθυμούμε την κατάργηση του κράτους, των τάξεων και της οικονομικής εκμετάλλευσης γιατί θεωρούμε αναγκαία αυτή την κατάργηση. Αναγνωρίζουμε όμως ότι, ιδωμένο από τη σκοπιά της κοινωνικής οικολογίας το κοινωνικό πρόβλημα είναι ακόμα πιο βαθύ. Πρέπει να καταργήσουμε όλες τις μορφές της ιεραρχίας ακόμη και μέσα σε μια κοινωνία δίχως τάξεις, οικονομική εκμετάλλευση και κράτος.
Η αντίληψη αυτή μας επιτρέπει να ανακαλύπτουμε σημεία με το ειρηνιστικό κίνημα, το φεμινιστικό κίνημα, τα κινήματα γειτονιάς, τα κινήματα τοπικής δράσης και το περιβαλλοντικό κίνημα. Δείχνουμε έτσι έμπρακτα ότι όλα αυτά τα κινήματα μπορούν να οργανωθούν από κοινού αναπτύσσοντας μια συνεκτικότερη θεώρηση. Αυτά είναι ζητήματα που απασχολούν σήμερα τους ανθρώπους στον ίδιο βαθμό με τα οικονομικά ζητήματα….
Kατεβάστε το δοκίμιο του Μάρεϊ Μπούκτσιν «Τι είναι η κοινωνική οικολογία» σε pdf
Εναλλακτικά από εδώ :https://kupdf.net/download/-pdf_5a6dc718e2b6f54b0b393fcf_pdf
Δείτε και αυτό: Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία; του John Clark
Autonomi Drasi 
3 Comments