Μονοπάτια στην Ουτοπία:Πειράματα εργατικής και κοινωνικής  αυτοδιαχείρισης τον 19ο αιώνα

Επιμέλεια δημοσίευσης: Γιώργος Μεριζιώτης

Πειράματα εργατικής και κοινωνικής  αυτοδιαχείρισης τον 19ο αιώνα(1)

Του Μάρτιν Μπούμπερ (2)

{…} Με την ίδια υπεραπλούστευση με την οποία χαρακτήρισαν τους πρώτους σοσιαλιστές «ουτοπικούς», οι άνθρωποι ονόμασαν τα δυο μεγάλα κύματα του συνεταιριστικού κινήματος που ανα­στάτωσαν το μεγαλύτερο κομμάτι της εργατικής τάξης στην Αγγλία και στη Γαλλία το 1830 και το 1848 «ρομαντικά»- απο­λύτως αδικαιολόγητα, αφού η λέξη σημαίνει ονειροπόληση και ε­ξωπραγματική οπτική.

Τα κύματα αυτά ήταν έκφραση των βα­θιών κρίσεων που συνόδευσαν την εκμηχάνιση της νεοτερικής οι­κονομίας, όπως ήταν και τα καθαυτό πολιτικά κινήματα: ο Χαρτισμός στην Αγγλία και οι δυο επαναστάσεις στη Γαλλία. Αλλά, σε αντιδιαστολή προς τα πολιτικά κινήματα, που ήθελαν ν’ αλλά­ξουν ολόκληρη την ιεραρχία της εξουσίας, τα συνεταιριστικά κι­νήματα θέλησαν να ξεκινήσουν με τη δημιουργία της κοινωνικής πραγματικότητας, που χωρίς αυτήν κανένα μαγείρεμα των νομι­κών σχέσεων δεν μπορεί ποτέ να οδηγήσει στον σοσιαλισμό.

Κατηγορήθηκαν ότι υπερτίμησαν τον ρόλο του ανθρώπου στον επιθυμητό μετασχηματισμό και υποτίμησαν τον ρόλο των περιστά­σεων αλλά δεν μπορείς να μετρήσεις τις δυνατότητες του ανθρώ­που σε μια δεδομένη κατάσταση που πρέπει ν’ αλλάξει, παρεκτός αν απαιτήσεις το εξαιρετικό. Οι «ηρωικές» μορφές του συνεται­ριστικού κινήματος αξίωσαν απ’ τα μέλη τους μια πίστη και μιαν αυτοθυσία που, μακροπρόθεσμα τουλάχιστον, τους ήταν αδύνα­τον να έχουν αλλά αυτό καθόλου δεν αποδεικνύει ότι πίστη και αυτοθυσία, που υπάρχουν κατά τις εξαιρετικές στιγμές πολιτικής αναταραχής, δεν μπορούν να υπάρξουν σε ικανοποιητικό βαθμό στην καθημερινή οικονομική ζωή.

Είναι εύκολο να χλευάσουμε και να πούμε ότι οι ιδρυτές των ηρωικών συνεταιριστικών κινη­μάτων «έβαλαν τον ιδεώδη άνθρωπο στη θέση του πραγματικού ανθρώπου»· αλλά ο «πραγματικός» άνθρωπος προσεγγίζει πολύ τον «ιδεώδη» ίσα ίσα όταν αναμένεται να εκπληρώσει καθήκοντα που τον ξεπερνούν, ή που νομίζει ότι τον ξεπερνούν δεν αληθεύ­ει μόνο. για το άτομο το ότι «αίρεται στο ύψος των ανώτερων επιδιώξεών του». Και τέλος, αυτό εξαρτάται από τον σκοπό, την συνειδητοποίηση του και τη θέληση να τον πετύχουμε.

Η ηρωική εποχή του σύγχρονου συνεταιρισμού απέβλεπε στον μετασχημα­τισμό της κοινωνίας, η εποχή της τεχνικής αποβλέπει ουσιαστικά στην οικονομική επιτυχία κάθε κεχωρισμένου συνεταιριστικού εγχειρήματος. Το πρώτο απέτυχε, αλλά αυτό δεν καταδικάζει τον σκοπό ούτε και τον δρόμο προς αυτόν το δεύτερο έχει να επιδεί­ξει μεγάλες επιτυχίες, οι οποίες όμως καθόλου δεν φαίνεται να είναι στάδια στον δρόμο προς τον σκοπό. Ενας υποστηρικτής του γραφειοκρατικοποιημένου συνεταιριστικού κινήματος λέει τα εξής για τις απαρχές του: «Ας θαυμάσουμε ιδιαίτερα εκείνες τις ταπεινές και πιστές -ψυχές που τις καθοδηγούσε ο αναμμένος πυρσός των κοινωνικών πεποιθήσεων… Αλλά ας αναγνωρίσουμε ότι ο ηρωισμός δεν αποτελεί από μόνος του μια ψυχική κατάστα­ση κατάλληλη για να φέρει οικονομικά αποτελέσματα». Πράγμα­τι- αλλά ας αναγνωρίσουμε και ότι τα οικονομικά αποτελέσματα δεν είναι από μόνα τους κατάλληλα για να φέρουν την αναδιάρ­θρωση της ανθρώπινης κοινωνίας.

Όσον αφορά στις τρεις κύριες μορφές συνεταιρισμού (ξέχω­ρα από τους πιστωτικούς συνεταιρισμούς), ήτοι καταναλωτικούς συνεταιρισμούς, παραγωγικούς συνεταιρισμούς και γενικούς συ νεταιρισμούς που βασίζονται στην ένωση παραγωγής και κατανάλωσης, ας παραθέσουμε λίγες ημερομηνίες από τις δυο εποχές του κινήματος. Εποχή του 1830: το 1827 ιδρύθηκε ο πρώτος αγγλικός κατα­ναλωτικός συνεταιρισμός με την σύγχρονη έννοια υπό την επιρ­ροή των ιδεών του δρ. Ουίλιαμ Κινγκ το 1832 στήθηκε ο πρώτος γαλλικός παραγωγικός συνεταιρισμός σύμφωνα με τα σχέδια του Μπουσέζ· στο ενδιάμεσο, ήταν οι πειραματικές «αποικίες» του Όουεν και των οπαδών του: το πείραμα της Αμερικής και τα πει­ράματα της Αγγλίας. ;

Εποχή του 1848: πρώτα ο καταναλωτικός συνεταιρισμός των υφαντών του Ρόχνταιηλ, κατόπιν τα «εθνικά εργαστήρια» του Λουί Μπλαν και τα τοιαύτα, τέλος, σαν παρωδία, η κωμικοτρα­γική «Ικαρία» του Καμπέ (που ήταν γνήσιος ουτοπικός με την αρνητική έννοια, κατασκευαστής κοινωνιών με απόλυτη άγνοια των ανθρώπων) στις όχθες του Μισισιπή. Θα πούμε γι’ αυτές τις απόπειρες πραγμάτωσης του «ουτοπικού» σοσιαλισμού μόνον ό­σα χρειάζεται για τους σκοπούς τού βιβλίου μας.

Ο Κινγκ και ο Μπουσέζ ήταν γιατροί και, σε αντίθεση προς τον Όουεν -που είχε θέσει για βασικό σκοπό της ζωής του τον πόλεμο εναντίον της θρησκείας- ήταν πιστοί χριστιανοί, Προτεστάντης ο μεν, Καθολικός ο δε. Αυτό έχει την σημασία του. Για τον Όουεν, ο σοσιαλισμός ήταν καρπός του λογικού, για τους Κινγκ και Μπουσέζ ήταν η πραγμάτωση των διδαχών του χρι­στιανισμού στον χώρο της δημόσιας ζωής. Και οι δυο, όπως λέει ο Μπουσέζ, έκριναν πως είχε έρθει η ώρα «να πλάσουν από τις διδαχές του χριστιανισμού κοινωνικούς θεσμούς». Αυτό το βασικό θρησκευτικό αίσθημα επηρέασε βαθιά την συνολική οπτική και των δυο- στον Κινγκ, που συμπαθούσε τους Κουάκερους και συ νεργάστηκε μαζί τους, επηρέασε τον τόνο των λεγομένων του: παντού νιώθουμε την απτή, άμεση, βαθιά μέριμνα για τους συ­νανθρώπους του, για τη ζωή και την ψυχή τους.

Δικαιολογημένα ονόμασαν τον Κινγκ στον καιρό του – πριν πέσει στη λησμονιά – πρώτο και μεγαλύτερο άγγλο θεωρητικό του συνεταιριστικού κινήματος. Αλλά πέρα και πάνω απ’ αυτό είχε το χάρισμα να μιλάει απλά και να δείχνει σ’ όλους την ου­σιώδη φύση των πραγμάτων για τα οποία μιλούσε. Σ’ ολόκληρη την γραμματεία των συνεταιρισμών δεν γνωρίζω κείμενο που να δίνει την εντύπωση συνάμα του «λαϊκού» και του «κλασικού» ό­σο τα είκοσι οχτώ τεύχη του περιοδικού The Co–operator, που έ­γραφε και εξέδιδε ο Κινγκ κατά τα έτη 1828 με 1832 για να εκπαι­δεύσει όσους διέδιδαν τις ιδέες του. Είχε ένα βάθος και μια σαφή­νεια κοινωνικής αντίληψης που δεν είχε κανένας άλλος συγκαιρι­νός του, με εξαίρεση τον πιο επιστημονικό, μα και πιο αφηρημένο, Ουίλιαμ Τόμσον. Ξεκινά απ’ τη δουλειά, «τη ρίζα του δέν­δρου, ανεξάρτητα από το ύψος στο οποίο τελικά θα φτάσει».

Η δουλειά είναι «από την άποψη αυτήν τα πάντα». Η εργατική τάξη «κατέχει μονοπωλιακά το αγαθό αυτό». Καμία εξουσία πάνω στη γη δεν μπορεί να της το πάρει, γιατί όλες οι εξουσίες είναι «μόνο και μόνο η εξουσία να διευθύνουν την εργασία της εργατικής τά­ξης». Από τους εργάτες λείπει το κεφάλαιο, δηλαδή, τα μηχανή­ματα και η δυνατότητα να συντηρούνται όσο δουλεύουν τα μηχα­νήματα. Αλλά «όλο το κεφάλαιο έχει δημιουργηθεί από εργασία» και δεν είναι «τίποτε από μόνο του». Για να είναι παραγωγικό, πρέπει να ενωθεί με την εργασία. Η ένωση αυτή επιτυγχάνεται τώρα, που το κεφάλαιο «αγοράζει και πουλάει τον εργάτη σαν ζώο».

Η αληθινή ένωση, «η φυσική συμμαχία», μπορεί να έλθει μόνο από την ίδια την εργατική τάξη —αλλά η εργατική τάξη δεν το ξέρει. Μοναδική της ελπίδα για να το πετύχει είναι να ε­νωθούν οι εργάτες, να συνεταιριστούν, να δημιουργήσουν από κοινού κεφάλαιο, να γίνουν ανεξάρτητοι. Ο Κινγκ εκφράζει με πάθος τη σκέψη που είχε ήδη διατυπώσει πριν απ’ αυτόν ο Τόμσον, δηλαδή ότι ο συνεταιρισμός είναι η μορφή παραγωγής που προσιδιάζει στην εργασία. «Μόλις οι εργάτες ενωθούν με βάση την αρχή της εργασίας αντί την αρχή του κεφαλαίου, θα σαρώ­σουν τα πάντα… και είναι κρίμα, γιατί η σκόνη θα τυφλώσει και μερικά αφεντικά». Αν οι εργάτες ενωθούν, θ’ αποκτήσουν τα εργαλεία που χρειάζονται – τα μηχανήματα – και θα γίνουν, στους συνεταιρισμούς τους, οι ίδιοι υποκείμενο της παραγωγής. Αλλά μπορούν ν’ αποκτήσουν και γη. Ο Κινγκ λέει ξεκάθαρα ότι θεω­ρεί τους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς μόνον ένα ξεκίνημα, ό­τι ο στόχος του, όπως και του Τόμσον, είναι ο γενικός συνεταιρι­σμός. Μόλις φτάσει να διαθέτει αρκετό κεφάλαιο, η συνεταιρι­στική «εταιρεία θα μπορεί ν’ αγοράσει γη, να ζει σ’ αυτήν, να την καλλιεργεί και να παράγει ό,τι αγαπά, κι έτσι να καλύπτει όλες τις ανάγκες διατροφής, ένδυσης και στέγασης των μελών της. Τό­τε η εταιρεία θα ονομαστεί κοινότητα».

Ο Κινγκ καλεί τα συνδι­κάτα ν’ αγοράσουν με τις οικονομίες τους γη και να εγκαταστή­σουν σ’ αυτήν τα άνεργα μέλη τους, δημιουργώντας έτσι κοινότη­τες, που θα παράγουν κυρίως για να καλύπτουν τις ανάγκες τους. Οι κοινότητες αυτές θ’ αγκαλιάσουν όχι μόνο τα ειδικά εν­διαφέροντα και λειτουργίες των μελών τους, μα και τη ζωή τους, στο μέτρο που θέλουν και μπορούν να ζουν από κοινού. Αλλά η κοινότητα ζωής, κι αν ακόμα μπορεί να πραγματοποιηθεί πλή­ρως μόνο στον γενικό συνεταιρισμό, θα μπορούσε δυνητικά ήδη να υπάρξει στις σχέσεις μεταξύ των μελών του καταναλωτικού συνεταιρισμού. Ο Κινγκ έχει στο μυαλό του όχι μια φτενή απρό­σωπη αλληλεγγύη, αλλά μια προσωπική σχέση, γενικά λανθάνουσα κι ωστόσο έτοιμη ανά πάσα στιγμή να εκδηλωθεί, μια «συμπά­θεια που θα αποκτήσει καινούρια εναργητικότητα και θα φτάσει τελικά να γίνει ενθουσιασμός». Συνεπώς, γίνονται δεκτά μόνο μέλη ικανά για μια τέτοια σχέση.

Ο βασικός νόμος του συνεταιρι­σμού σημαίνει, για τον Κινγκ, την εγκαθίδρυση γνήσιων σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. «Όταν ένας άνθρωπος μπαίνει σε μια συ­νεταιριστική εταιρεία, αποκτά καινούρια σχέση με τους συναν­θρώπους του- και η σχέση αυτή αμέσως επικυρώνεται ηθικά και θρησκευτικά». Βέβαια, αυτό το ιδεώδες, αυτή η «ηρωική» απαίτη­ση δεν τηρήθηκε κατά τα επόμενα χρόνια, όταν τα μέλη του συνε­ταιρισμού αυξήθηκαν και ο συνεταιρισμός εκμηχανίστηκε και γραφειοκρατικοποιήθηκε· αλλά αν δούμε τα πράγματα από την σκοπιά της αναδιάρθρωσης της κοινωνίας, αυτό ακριβώς είναι το αίτιο της ανεπάρκειας των «επί μέρους» συνεταιρισμών.

Όταν ο Ουίλιαμ Κινγκ σταμάτησε την έκδοση του περιοδικού του το 1830, είχαν ήδη δημιουργηθεί τριακόσιες εταιρείες υπό την επιρροή της διδασκαλίας του. Αυτές, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, ήταν βραχύβιες, επειδή επικρατούσε μέσα τους το «εγωιστι­κό πνεύμα», όπως είπε ένας ηγέτης τους στο συνέδριο του 1832. Το κρίσιμο στάδιο των συνεταιρισμών καταναλωτικής βάσης άρ­χισε το 1844, όταν στην σοβαρή βιομηχανική κρίση που έπληξε για μιαν ακόμα φορά την Αγγλία λίγο μετά την ήττα μιας απερ­γίας, μια μικρή ομάδα υφαντών και αντιπροσώπων άλλων κλά­δων συναντήθηκαν στο Ρόχνταιηλ και αναρωτήθηκαν: «Τι να κά­νουμε για να γλιτώσουμε από την αθλιότητα;» Αρκετοί σκέφτηκαν ότι πρέπει ο καθένας να δοκιμάσει μόνος του την τύχη του —και πράγματι αυτό είναι σωστό σ’ όλες τις περιστάσεις, γιατί χωρίς αυτό τίποτε ποτέ δεν μπορεί να πετύχει· μόνο που πρέπει ο καθένας να ξέρει πως είναι απλώς ένα κομμάτι αυτού που πρέ­πει να γίνει, αλλά σημαντικό κομμάτι. Και επειδή δεν το ήξεραν αυτό, πρότειναν να παραιτηθούν από τις απολαύσεις του αλκο­όλ, και φυσικά δεν έπεισαν τους συντρόφους τους. (Πόσο σημα­ντική, παρ’ όλ’ αυτά, φάνηκε η πρόταση μπορούμε να το δούμε α­πό το γεγονός ότι, αργότερα, στο καταστατικό των «Ισότιμων πρωτοπόρων του Ρόχνταιηλ», αναγραφόταν στην ημερησία διά­ταξη της εταιρείας η ανέγερση ενός ξενοδοχείου Αποχής από το αλκοόλ).

Και πάλι υπήρξαν ορισμένοι, μέλη του Χαρτιστικού κι­νήματος που στόχο είχε ν’ αλλάξει το σύνταγμα και να καταλάβει την εξουσία, οι οποίοι πρότειναν να αναλάβουν πολιτική δράση ώστε να κατακτήσουν οι Εργατικοί ό,τι τους πρέπει από νομοθε­τική εξουσία- αλλά το κίνημα είχε αρχίσει να φθίνει κι αυτοί είχαν μάθει ότι, παρ’ όλο που ο πολιτικός αγώνας είναι αναγκαίος, δεν είναι και αρκετός. Ορισμένοι οπαδοί του Όουεν, που ήταν παρόντες, διακήρυξαν ότι δεν υπήρχε πια γι’ αυτούς ελπίδα στην Αγγλία και ότι έπρεπε να μεταναστεύσουν και να στήσουν μια καινούρια ζωή στην αλλοδαπή (πιθανόν σκέφτονταν καινούριες πειραματικές αποικίες στην Αμερική)· αλλά κι αυτό απορρίφθηκε, γιατί η κυρίαρχη αίσθηση ήταν: «να κάνουμε» σημαίνει να κάνου­με εδώ, σημαίνει να μη το βάλουμε στα πόδια μπροστά στην κρί­ση, αλλά να την αντέξουμε με όση δύναμη έχουμε. Η δύναμη αυτή ήταν μικρή, κι ωστόσο μερικοί υφαντές, εξοικειωμένοι με τις δι­δαχές του Ουίλιαμ Κινγκ, επισήμαναν ότι, αν ένωναν όλοι τις δυνάμεις τους, θα δημιουργούσαν πιθανόν μια δύναμη με την ο­ποία θα μπορούσαν κάτι να κάνουν. Έτσι, αποφάσισαν να «συ­νεταιριστούν».

Τα καθήκοντα που όρισε στον εαυτό της η εταιρεία ήταν πο­λύ υψηλά, αλλά δεν πρέπει να καταλογίσουμε στους συντάκτες του καταστατικού καλπάζουσα φαντασία. Τα καθήκοντα ταξινο­μήθηκαν σε τρία στάδια. Το πρώτο, ο καταναλωτικός συνεταιρι­σμός, θεωρήθηκε ότι μπορούσε να οργανωθεί ευθύς. Το δεύτερο, ο παραγωγικός συνεταιρισμός, που θα περιλάμβανε το κτίσιμο σπιτιών για τα μέλη, την από κοινού παραγωγή εμπορευμάτων και την από κοινού καλλιέργεια χωραφιών από άνεργους συ­ντρόφους, ήταν κι αυτό μια προοπτική του όχι πολύ μακρινού, αν και όχι του άμεσου μέλλοντος.

Το τρίτο στάδιο, η συνεταιρι­στική αποικία, ήταν ακόμα πιο απόμακρο, εξ αιτίας του όρου «μόλις είναι εφικτό»: «μόλις είναι εφικτό η εταιρεία θα προχω­ρήσει στη διευθέτηση των εξουσιών παραγωγής, διανομής, εκπαί­δευσης και διακυβέρνησης- ή, μ’ άλλα λόγια, θα ιδρύσει μιαν αυτάρκη αποικία ενιαίων συμφερόντων ή θα βοηθήσει άλλες εται­ρείες να ιδρύσουν παρόμοιες αποικίες». Είναι εκπληκτικό πώς η πρακτική διαίσθηση των υφαντών του Ρόχνταιηλ έπιασε τα τρία ουσιώδη πεδία του συνεταιρισμού. Στο πρώτο πεδίο, τον κατανα­λωτικό συνεταιρισμό, οι απλές και αποτελεσματικές τους μέθο­δοι (λόγου χάρη, η διανομή των κερδών στα μέλη ανάλογα με τον σχετικό όγκο των αγορών τους αποδείχθηκε ιδιαίτερα επιτυχής) χάραξαν ένα καινούριο μονοπάτι. Στο πεδίο της παραγωγής, έ­καναν αρκετές προόδους με αυξανόμενη επιτυχία, ιδίως στο άλε­σμα των σιτηρών, αλλά και στο πεδίο της νηματουργίας και της ύφανσης- ωστόσο είναι χαρακτηριστικό του όλου προβλήματος (που θα το εξετάσουμε αργότερα) της συνεταιριστικής δραστη­ριότητας στην παραγωγή ότι, στα ατμοκίνητα νηματουργεία που κατασκεύασαν οι Ισότιμοι πρωτοπόροι.

Μόνον οι μισοί εργάτες ήταν μέλη της εταιρείας, και συνεπώς μέτοχοι, και ότι αυτοί αμέ­σως εφάρμοσαν την αρχή να ανταμείβουν την εργασία με μισθό αλλά να διανέμουν τα κέρδη αποκλειστικά μεταξύ των μετόχων, «επιχειρηματιών και ιδιοκτητών της επιχείρησης», όπως παρατη­ρεί στη μονογραφία του για τους Πρωτοπόρους ο σημαντικός συ­νεταιριστής Βικτόρ Αιμέ Υμπέρ, που επανειλημμένα επισκέφτηκε το Ρόχνταιηλ κατά τα πρώτα βήματά του. Δεν έφτασαν, ωστόσο, στο τρίτο, το μεγαλύτερο και αποφασιστικό έργο: στην πραγμα­τοποίηση της συνεταιριστικής αποικίας που βασιζόταν στον συν­δυασμό παραγωγής και κατανάλωσης.

Αξίζει να προσέξουμε ιδιαίτερα ένα στοιχείο του συνεταιρι­σμού του Ρόχνταιηλ. Τον συνεταιρισμό των συνεταιρισμών, την συνεργασία των διάφορων συνεταιριστικών ομάδων και θεσμών, τον οποίο επιχείρησαν οι ίδιοι οι «Πρωτοπόροι» και αργότερα ε­πεκτάθηκε και σε άλλους. «Η αρχή του φεντεραλισμού [ομοσπονδισμού]», λέει ο Ρουμάνος μελετητής Μλάντενατς στο έργο του Ιστορία των συνεταιριστικών θεωριών, που βασίζεται προ­φανώς στον Προυντόν, «απορρέει φυσικότατα από την ιδέα που αποτελεί το θεμέλιο του συνεταιριστικού συστήματος.

Όπως α­κριβώς η συνεταιριστική εταιρεία ενώνει ανθρώπους για να ικα­νοποιήσουν από κοινού ορισμένες ανάγκες, έτσι τα διάφορα συ­νεταιριστικά κύτταρα ενώνονται μεταξύ τους εφαρμόζοντας την αρχή της αλληλεγγύης για την από κοινού άσκηση ορισμένων λει­τουργιών, ιδίως της παραγωγής και της προσφοράς». Εδώ συνα­ντούμε πάλι την βασικότατη αρχή της αναδιάρθρωσης, μολονότι φυσικά οι καταναλωτικές ενώσεις σαν τέτοιες, δηλαδή οι συνε­ταιρισμοί που συνδυάζουν μόνον ορισμένα συμφέροντα των αν­θρώπων αλλά όχι και τις ζωές των ανθρώπων, δεν φαίνονται κα­τάλληλοι για να χρησιμεύσουν ως κύτταρα μιας καινούριας κοι­νωνικής δομής.

Ο σύγχρονος καταναλωτικός συνεταιρισμός, που έχει γίνει σημαντική πραγματικότητα στην οικονομική ζωή της εποχής μας, απορρέει από τις ιδέες του «ουτοπικού» σοσιαλισμού. Στα σχέ­δια του Ουίλιαμ Κινγκ υπάρχει μια ευκρινέστατη τάση να φτάσει στην μεγάλη σοσιαλιστική πραγματικότητα μέσα από την δημι­ουργία μικρών σοσιαλιστικών πραγματικοτήτων, που διαρκώς ε­πεκτείνονται και ομοσπονδοποιούνται. Αλλά ο Κινγκ αναγνώρι­σε συγχρόνως, και διαυγέστατα, τη φύση της τεχνολογικής επα­νάστασης που είχε ξεκινήσει στον καιρό του. Αναγνώρισε την καίρια σημασία της μηχανής και την ενέκρινε· απέρριψε όλες τις επιθέσεις στις μηχανές και τις χαρακτήρισε «τρέλα και έγκλημα».

Αλλά αναγνώρισε και ότι οι εφευρέτες, που είναι κι αυτοί εργά­τες, καταστρέφουν με τις «θαυμάσιες εφευρέσεις» τους τον εαυτό τους και τους συντρόφους τους, επειδή «πουλώντας τις εφευρε­θείς αυτές στ’ αφεντικά τους δουλεύουν εναντίον του εαυτού τους αντί να τις κρατήσουν στα χέρια τους και να τις εκμεταλ­λευτούν δουλεύοντας τες αυτοί οι ίδιοι». Γι’ αυτό, βέβαια, είναι απαραίτητο να συνεταιριστούν οι εργάτες σε εταιρείες. «Οι εργά­τες έχουν εφευρετικότητα για να φτιάξουν όλα τα μηχανήματα του κόσμου, αλλά δεν έχουν ακόμα την εφευρετικότητα να τα βα­λουν να δουλέψουν για λογαριασμό τους. Δεν θα πρέπει ν’ αργή­σει να ξυπνήσει μέσα τους κι αυτή η δεύτερη εφευρετικότητα». Συνεπώς η συνεταιριστική οργάνωση της κατανάλωσης είναι, για τον Κινγκ, μόνον ένα βήμα προς την συνεταιριστική οργάνω­ση της παραγωγής, μα αυτό με τη σειρά του είναι μόνον ένα βήμα προς την συνεταιριστική οικοδόμηση της ζωής στο σύνολο της.

Στα εκατό πρώτα χρόνια της ζωής του ο καταναλωτικός συ­νεταιρισμός κατέκτησε μεγάλο μέρος του πολιτισμένου κόσμου, δίχως όμως να εκπληρώσει ως τώρα τις ελπίδες που έθρεφε ο Κινγκ για την εσωτερική του ανάπτυξη. Οι καταναλωτικές εται­ρείες ενδέχεται σε πολλούς τόπους, και μερικές φορές σε μεγάλη έκταση να στράφηκαν στην παραγωγή για τις ανάγκες τους, και υπάρχει, όπως σωστά τονίζει ο Φριτς Ναφταλί, μια τάση να διεισδύσουν ολοένα και πιο βαθιά στην παραγωγή και να την οδη­γήσουν στην κατεύθυνση της «βασικής» παραγωγής. Αλλά δεν έ­χουμε φτάσει καθόλου πιο κοντά σε μιαν οργανική συμμαχία πα­ραγωγής και κατανάλωσης, σε μια περιεκτική κοινοτική μορφή, μολονότι έχουμε ήδη αξιοσημείωτα παραδείγματα μεγάλων κατα­ναλωτικών εταιρειών – ή ομάδων εταιρειών για μεμονωμένους παραγωγικούς κλάδους – που οργανώνονται σε παραγωγικούς συνεταιρισμούς, ή αφομοιώνουν ήδη υπάρχοντες· αλλά πρόκει­ται εδώ μόνο για τεχνική οργάνωση, και όχι για την υλοποίηση της γνήσιας συνεταιριστικής σκέψης.

Και εξ ίσου λίγο έχει διατη­ρήσει έναν γνήσια ομοσπονδιακό χαρακτήρα η συνομοσπονδία τοπικών εταιρειών, ακόμα κι όταν η συνένωσή τους έχει γίνει σε μεγάλη κλίμακα- στις περιπτώσεις αυτές, οι μικρές εταιρείες, ό­πως έχει αναφερθεί εδώ και μερικές δεκαετίες, έχουν κατά κύριο λόγο μετατραπεί από ανεξάρτητες εστίες κοινωνικής αλληλεγγύης σε απλά όργανα με μέλη, και τα καταστήματά τους σε απλούς κλάδους της συνολικής οργάνωσης. Τα τεχνολογικά πλεονεκτήματα μιας τέτοιας συγκέντρωσης είναι προφανή· το κακό είναι ότι δεν υπήρξε αυθεντία που να προσπαθήσει να σώσει όσην αυτονομία των μεμονωμένων εταιρειών συμβιβαζόταν με τις τεχνολογικές απαιτήσεις, καίτοι οι άνθρωποι προσπάθησαν σε ορισμένες περιπτώσεις – στην Ελβετία, λόγου χάρη – να αντισταθμίσουν με σχεδιασμένη αποκέντρωση την σταδιακή απώλεια της «ψυχής» και της ουσίας των εταιρειών.

Αλλά κατά το μεγαλύτερο μέρος, η λειτουργία των μεγάλων συνεταιριστικών ιδρυμάτων μοιάζει ολοένα περισσότερο με την λειτουργία των κεφαλαιοκρα­τικών ιδρυμάτων, και η γραφειοκρατική αρχή έχει εντελώς απο­διώξει, σε πολλές περιπτώσεις, την εθελοντική αρχή, που θεω­ρούνταν κάποτε το πιο πολύτιμο και απαραίτητο κτήμα του συ­νεταιριστικού κινήματος. Αυτό είναι ιδιαίτερα σαφές σε χώρες στις οποίες οι καταναλωτικές εταιρείες συνεργάστηκαν ολοένα περισσότερο με το κράτος και τους δήμους, και ο Κάρολος Ζιντ δεν έπεφτε και πολύ έξω όταν μας θύμισε τον μύθο του λύκου που μεταμφιέστηκε σε τσομπάνη και εξέφρασε τον φόβο ότι, αντί να κάνουμε το κράτος «συνεταιριστικό», θα πετύχουμε μόνο να κάνουμε τον συνεταιρισμό «κρατικό». Γιατί το πνεύμα της αλλη­λεγγύης μπορεί αληθινά να παραμείνει ζωντανό μόνον εφ’ όσον υ­πάρχει μεταξύ των ανθρώπων μια ζωντανή σχέση.

Ο Ταίνις έκρινε ότι, κατά την μετάβασή τους προς την από κοινού αγορά και κατό­πιν προς την παραγωγή για τις ανάγκες τους, οι καταναλωτικές ε­ταιρείες θα «έστηναν τα θεμέλια μιας οικονομικής οργάνωσης που θα εναντιωνόταν ανοιχτά στην υπάρχουσα κοινωνική τάξη πραγ­μάτων» και ότι θεωρητικά «ο κεφαλαιοκρατικός κόσμος, ως συνέ­πεια αυτού, θα εξαρθρωνόταν». Αλλά η «θεωρία» δεν μπορεί ποτέ να γίνει πραγματικότητα όσο οι μορφές ζωής του καπιταλισμού διαποτίζουν την συνεταιριστική δραστηριότητα.

Ο Μπουσέζ, που ήρθε λίγο μετά τον Κινγκ και σχεδίασε και ενέπνευσε την ίδρυση των παραγωγικών συνεταιρισμών στη Γαλ­λία, είναι κι αυτός κατά βάθος «ουτοπικός» σοσιαλιστής. «Η κομμουνιστική μεταρρύθμιση που κυκλοφορεί παντού στην α­τμόσφαιρα», γράφει στο περιοδικό του L’ Europeén το 1831, «θα πρέπει να συμπληρωθεί με την ένωση των εργατών». Για τον Μπουσέζ – που, μολονότι Καθολικός, φοίτησε στη σχολή του Σαιν-Σιμόν όπου συμπάθησε τον ριζοσπάστη σοσιαλιστή Μπαζάρ – η παραγωγή είναι το παν και η οργάνωση της κατανάλω­σης ούτε καν ένα στάδιο. Κατά τη γνώμη του, ο παραγωγικός συ­νεταιρισμός – και, αφού καταλαβαίνει λιγότερο από τον Κινγκ τις τεχνολογικές εξελίξεις, εννοεί χειρώνακτες εργάτες και όχι σύγχρονους εργάτες βιομηχανίας- οδηγεί κατ’ ευθείαν στην σοσιαλιστική τάξη πραγμάτων. «Οι εργάτες ενός κλάδου ενώνονται, βάζουν κάτω τις οικονομίες τους, κάνουν ένα δάνειο, παράγουν όσο καλύτερα νομίζουν, ξεπληρώνουν το δα­νεισμένο κεφάλαιο με μεγάλες στερήσεις, εξασφαλίζουν οτι ο κα­θένας παίρνει ίση πληρωμή κι αφήνουν τα κέρδη στο κοινό ταμείο με αποτέλεσμα το συνεργατικό εργοστάσιο να γίνει μια μι­κρή βιομηχανική κοινότητα».

Μια μικρή βιομηχανική κοινότητα: εδώ ο Μπουσέζ πλησιάζει την ιδέα του Κινγκ οτι μια εταιρεία απορεί να γίνει κοινότητα, μόνο που πρόωρα αποδίδει αυτόν τον χαρακτήρα στον παραγωγικό συνεταιρισμό σαν τέτοιον ενω ο Κινγκ, με την βαθύτερη διαίσθησή του, έβλεπε μια τέτοια δυνατό­τητα μόνο για τον ολικό συνεταιρισμό. Ο Μπουσεζ καταλήγει στην απλή, πάρα πολύ απλή διατύπωση: «Ας το κάνουν αυτό όλοι οι εργάτες, και το κοινωνικό πρόβλημα θα λυθεί». Ήξερε πο­λύ καλά ότι αυτό δεν έλυνε καθόλου το μεγάλο πρόβλημα της ι­διοκτησίας της γης, και για τούτο επινόησε το συμπληρωματικό σύνθημα: «Η γη στους αγρότες, το εργοστάσιο στους εργάτες» δίχως να καταλάβει σωστά και στο βάθος του το πρόβλημα της κοινωνικής μεταρρύθμισης της γεωργίας- δεν κατάλαβε το πρό­βλημα της δημουργίας του ολικού συνεταιρισμού, το σημαντικό­τατο ποόβλημα της ανοικοδόμησης της κοινωνίας, που το είχε καταλάβει ο Κινγκ.

Από την άλλη μεριά, ο Μπουσεζ διέκρινε ε­ξαιρετικά καθαρά τους περισσότερους κινδύνους που απειλούν τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα του παραγωγικού συνεταιρισμού α­πό τα έσω, και κυρίως την ολοένα αυξανόμενη διαφοροποίηση στο εσωτερικό του συνεταιρισμού κατά τα πρώτα του στάδια α­νάμεσα στους συντρόφους που τον ίδρυσαν και τους εργάτες που ήρθαν μετά μια διαφοροποίηση που βάζει στον συνεταιρισμό, μολονότι υποστηρίζει με σθένος τον σοσιαλισμό, την αναμφισβή­τητη σφραγίδα της ένταξής του στην κεφαλαιοκρατική τάξη πραγμάτων.

Για να εξαλείψει τον κίνδυνο αυτόν, ο Μπουσεζ έλα­βε δυο αντίμετρα στο τροποποιημένο πρόγραμμα που δημοσίευσε έπειτα από τις πρώτες του πρακτικές εμπειρίες του 1831: πρώ­τον, το «κοινωνικό κεφάλαιο» που θα αυξάνει κάθε φορά με την προσθήκη του ενός πέμπτου των κερδών, θα μένει αναπαλλο­τρίωτη, εξ αδιαιρέτου ιδιοκτησία της εταιρείας, η οποία κηρύσσε­ται άλυτη και διαρκώς ενισχύεται αποκτώντας καινούρια μέλη και δεύτερον, η εταιρεία δεν θα μισθώνει εξωτερικούς εργάτες ως μισθωτούς για περισσότερο από ένα έτος, και κατόπιν θα είναι υ­ποχρεωμένη να δέχεται καινούριους συντρόφους ανάλογα με τις απαιτήσεις της (σ’ ένα πρότυπο συμβόλαιο που δημοσιεύτηκε το 1840 στην εφημερίδα των μπουσεζικών L’ Atelier, το έτος περιο­ρίστηκε σε μια δοκιμαστική περίοδο τριών μηνών). Για το πρώτο από τα σημεία αυτά, ο Μπουσέζ λέει ότι, αν παραμερίσουμε αυτό το κεφάλαιο, η εταιρεία «θα μοιάζει με όλες τις άλλες εμπορικές εταιρείες· θα είναι επωφελής μόνο στους ιδρυτές και επιζήμια σε όλους όσοι δεν συμμετείχαν από την αρχή, γιατί στα χέρια των πρώτων θα γίνει τελικά ένα όργανο εκμετάλλευσης».

Όπως σω­στά ειπώθηκε, το πρόγραμμα αυτό αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός κεφαλαίου, που θα απορροφούσε τελικά «το βιομηχανικό κεφάλαιο ολόκληρης της χώρας και θα απαλλοτρίωνε έτσι όλα τα παραγωγικά μέσα δια μέσου των εργατικών συνεταιρισμών». Συ­ναντούμε κι εδώ αυτό το «ουτοπικό» στοιχείο· αλλά, ποιο είναι, σε τελευταία ανάλυση, πιο πρακτικό: να προσπαθήσεις να δημι­ουργήσεις την κοινωνική πραγματικότητα δια μέσου της κοινωνι­κής πραγματικότητας, με τα δικαιώματά της να διαφυλάσσονται και να επεκτείνονται με πολιτικά μέσα, ή να προσπαθήσεις να την δημιουργήσεις μόνο με το μαγικό ραβδί της πολιτικής;

Όπως είναι φυσικό, πολύ λίγο τήρησαν τους δυο αυτούς κανόνες οι εταιρείες που ιδρύθηκαν υπό την επιρροή του Μπουσέζ, και έπει­τα από είκοσι χρόνια η βασική αρχή του αδιαίρετου κεφαλαίου γνώρισε τέτοιαν αμφισβήτηση, ώστε όσοι της έμειναν πιστοί ανα­γκάστηκαν να δώσουν σκληρή και άκαρπη μάχη γι’ αυτήν, καθώς και για την βασική αρχή με την οποία οι περιουσιακές συνθήκες θα άλλαζαν και το κεφάλαιο θα έμπαινε υπό την κυριαρχία της εργασίας – μια βασική αρχή που έπρεπε να υποστηριχθεί αν ο συνεταιρισμός ήθελε να ωφελήσει ολόκληρη την εργατική τάξη και όχι μόνο «τους λίγους τυχερούς ιδρυτές που, χάρη σ’ αυτό, είχαν γίνει εισοδηματίες αντί για μισθωτοί». Και ακριβώς εκεί­νον τον καιρό, το 1852, διαβάζουμε για παρόμοιες εμπειρίες στην Αγγλία σε μιαν αναφορά της Εταιρείας για την προώθηση των εργατικών συνεταιρισμών.

Αλλά από όλα αυτά, από τις ανάλογες εμπειρίες του Μεσαίωνα καθώς και από παρόμοιες εμπειρίες α­πό την ιστορία των καταναλωτικών εταιρειών, το μόνο συμπέρα­σμα που μπορούμε να βγάλουμε είναι ότι τα εσωτερικά προβλή­ματα των συνεταιρισμών και η κυριαρχία της καπιταλιστικής βα­σικής αρχής που εξακολουθεί να επικρατεί μέσα τους, μπορούν να ξεπεραστούν μόνο σταδιακά και μόνο δια μέσου και εντός του ολικού συνεταιρισμού.

Ενδέχεται ο Λουί Μπλαν να επηρεάστηκε από τη σκέψη του Μπουσέζ- διαφέρει, όμως, απ’ αυτόν σε ουσιώδη σημεία. Συγχρό­νως, το σημαντικό δεν είναι ότι ζήτησε, όπως έκανε αργότερα ο Λασάλ για τους εργατικούς-παραγωγικούς συνεταιρισμούς του, τη βοήθεια του κράτους για τα «κοινωνικά εργαστήρια» που θέ­λησε να ιδρύσει, αφού «αυτό που λείπει από το προλεταριάτο για ν’ απελευθερωθεί είναι τα εργαλεία, και είναι δουλειά της κυβέρ­νησης να του τα δώσει». Αυτό ήταν, βέβαια, μεγάλο λάθος, αντί­φαση στους όρους θα λέγαμε, αφού μια κυβέρνηση που αντιπρο­σωπεύει μιαν ορισμένη κρατική τάξη πραγμάτων δεν μπορεί να πιεστεί να δημιουργήσει θεσμούς που προορίζονται να καταργή­σουν αυτήν την τάξη πραγμάτων (όπως ρητά έλεγε ο Μπλαν).

Συ­νεπώς, λογικά η αντισοσιαλιστική πλειοψηφία της Προσωρινής κυβέρνησης του 1848 αντικατέστησε πρώτα το σχέδιο του Μπλαν με μια καρικατούρα του και κατόπιν οδήγησε σε καταστροφή α­κόμα κι αυτήν την καρικατούρα- αλλά όσον αφορά στη φύση της κοινωνικής μεταρρύθμισης που σχεδίαζε, αυτή η απαίτηση του Μπλαν δεν ήταν απολύτως απαραίτητη. Πολύ πιο σημαντικό εί­ναι το γεγονός ότι το κοινωνικό πρόγραμμα του Μπλαν ήταν συ­γκεντρωτικό: ήθελε η κάθε μεγάλη βιομηχανία να συγκροτείται ως μια μόνον ένωση με επίκεντρο ένα κεντρικό εργαστήριο. Έδω­σε σ’ αυτήν την βασικά σαινσιμονική σκέψη μιαν ομοσπονδιακή χροιά απαιτώντας η αλληλεγγύη όλων των εργατών ενός εργα­στηρίου να επεκτείνεται στην αλληλεγγύη όλων των εργαστηρίων ενός βιομηχανικού κλάδου και τέλος να ολοκληρώνεται στην αλ­ληλεγγύη όλων των βιομηχανικών κλάδων- αλλά αυτό που ονό­μασε αλληλεγγύη έμοιαζε στην πραγματικότητα περισσότερο με την σταθεροποίηση σε μια μονοπωλιακή συγκεντρωτική διαχείρι­ση.

Ήθελε πολύ ο Μπλαν να χτυπήσει στη ρίζα «την δειλή και κτηνώδη βασική αρχή» του ανταγωνισμού, όπως την αποκάλεσε μια φορά σε ομιλία του στην Εθνοσυνέλευση- δηλαδή, να εμποδί­σει την εμφάνιση του συλλογικού ανταγωνισμού στη θέση του ι­διωτικού ανταγωνισμού. Κι αυτός είναι πράγματι, εκτός από την εσωτερική διαφοροποίηση, ο βασικός κίνδυνος που απειλεί τον παραγωγικό συνεταιρισμό. Καλό παράδειγμα του ευρύτατα εξα­πλωμένου αυτού κινδύνου μάς δίνει ένα γράμμα, που έγραψε τον ίδιον καιρό ένας ηγέτης του χριστιανοσοσιαλιστικού συνεταιρι­στικού κινήματος στην Αγγλία, στο οποίο λέει για τους παραγω­γικούς συνεταιρισμούς που ίδρυσε αυτό το κίνημα ότι «τους ω­θούσε ένα τελείως μισθοφορικό ανταγωνιστικό πνεύμα» και «α­ποσκοπούσαν μόνο σ’ έναν ανταγωνισμό πιο επιτυχημένο απ’ ό­σο στο παρόν σύστημα».

Τον κίνδυνο αυτόν τον αναγνώρισαν ο Μπουσέζ και οι υποστηρικτές του- αλλά αρνήθηκαν να τον κατα­πολεμήσουν με μονοπώλια, που τα θεώρησαν ακόμα πιο επικίν­δυνα, επειδή μονοπώλιο σήμαινε γι’ αυτούς την παράλυση, το τέ­λος κάθε οργανικής ανάπτυξης. Σύμφωνα με τις προτάσεις τους, ο ανταγωνισμός μεταξύ των συνεταιρισμών έπρεπε μάλλον να οργανώνεται και να ρυθμίζεται από μιαν ένωση των ίδιων των συνεταιρισμών. Εδώ, η ελεύθερη ομοσπονδοποίηση εναντιώνεται στην σχεδιασμένη συγχώνευση. Αλλά πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ό­τι αυτή η ομοσπονδιακή ιδέα εμφανίζεται διαρκώς στον Μπλαν και σπάζει τον ζουρλομανδύα του συγκεντρωτισμού, ιδίως έπει­τα από την αποτυχία του κρατικού του σχεδίου. Τροποποιεί λίγο το σχέδιο του Μπουσέζ για το αποθεματικό ταμείο, που το προο­ρίζει να «πραγματώσει την βασική αρχή της αλληλοβοήθειας και αλληλεγγύης μεταξύ των διάφορων κοινωνικών εργαστηρίων».

Αλλά μόλις προχωρεί από το σχέδιο για κρατική πρωτοβουλία στον σχεδίασμά των ελεύθερων συνεταιρισμών, ο μόνος τρόπος που βλέπει για να πετύχει τον στόχο του είναι η ομοσπονδοποίη­ση με αφετηρία τους ήδη υπάρχοντες συνεταιρισμούς· αυτοί πρέ­πει να συνεννοηθούν μεταξύ τους και να ορίσουν μια κεντρική ε­πιτροπή, η οποία θα οργανώσει σ’ ολόκληρη την χώρα «την ση­μαντικότερη στρατολόγηση απ’ όλες: την στρατολόγηση που θα καταργήσει το προλεταριάτο». Τα λόγια αυτά βρίσκονται μεσο­στρατίς ανάμεσα στο υπέροχο και το γελοίο- αλλά το κάλεσμα στο προλεταριάτο ν’ αυτοκαταργηθεί δια μέσου της συνεργασίας συνεπάγεται μιαν ορισμένη πρακτική σοβαρότητα, που έχει μεγά­λη σημασία για την αμέσως επομένη περίοδο. Και περί τα τέλη του 1849 βλέπουμε τον Μπλαν να εγκρίνει την Ένωση των αδελ­φικών συνεταιρισμών, που προήλθε από την ομόσπονδη ένωση περισσότερων από εκατό συνεταιρισμών και υλοποίησε την ιδέα τού αντιπάλου του Προυντόν για την αλληλοβοήθεια της εργα­σίας (mutualità du travail)· και δεν παρέλειψε, βέβαια, να πει ότι στην ημερήσια διάταξη της Ένωσης γινόταν λόγος για «συγκεντροποίηση των ζητημάτων γενικού ενδιαφέροντος».

Παντού στον Μπλαν συναντούμε σκέψεις που ανήκουν στην ζωντανή πα­ράδοση και στο πλαίσιο του «ουτοπικού» σοσιαλισμού. Βλέπει τον παραγωγικό συνεταιρισμό να μετατρέπεται μελλοντικά σε ο­λικό συνεταιρισμό, όπως ακριβώς ο Κινγκ έβλεπε τον καταναλω­τικό συνεταιρισμό να συγχωνεύεται στον ολικό· και από την άπο­ψη αυτήν, όπως ακριβώς η Ένωση των αδελφικών συνεταιρι­σμών, την οποία εγκωμίαζε, στόχευε να ιδρύσει, ως ομοσπονδία, «αγροτικές και βιομηχανικές αποικίες» σε μεγάλη κλίμακα, έτσι κι αυτός στόχευε να δημιουργήσει τις κοινοτικές αποικίες στο έ­δαφος της εθνικής επικράτειας. Αφετηρία του είναι η τεχνολογι­κή αναγκαιότητα για επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας: «Πρέπει να εγκαινιάσουμε ένα σύστημα επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας για τη γεωργία συνδέοντάς τες με την ένωση και την από κοινού ιδιο­κτησία», και θέλει, ει δυνατόν, να μεταφυτεύσει τη βιομηχανία στην ύπαιθρο και να «παντρέψει την βιομηχανική με την αγροτι­κή δουλειά». Κι εδώ προαναγγέλλει την ιδέα του Κροπότκιν για «καταμερισμό της εργασίας στον χρόνο», για την ένωση γεωρ­γίας, βιομηχανίας και χειροτεχνικών επαγγελμάτων σε μια σύγ­χρονη χωριάτικη κοινότητα.

Παρά την γρήγορη καταστολή των συνεταιριστικών ομο­σπονδιών από την αντίδραση, δημιουργήθηκαν τα επόμενα χρό­νια στην Γαλλία πολλοί καινούριοι παραγωγικοί συνεταιρισμοί· ως και οι γιατροί και οι φαρμακοποιοί ενώθηκαν σε συνεργατική βάση (προφανώς, στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούσε να γίνει λόγος για γνήσιους παραγωγικούς συνεταιρισμούς, αφού εδώ δεν υπήρχε έδαφος για από κοινού εργασία). Ο ενθουσιασμός για τους συνεταιρισμούς έζησε πιο πολύ από την Επανάσταση. Ακό­μα και η καταδίωξη και η διάλυση πολλών συνεταιρισμών μετά το πραξικόπημα [του Λουδοβίκου Βοναπάρτη το 1851] δεν κα­τόρθωσαν να δαμάσουν το κίνημα.

Ο πραγματικός κίνδυνος που τους απειλούσε προερχόταν, κι εδώ όπως στην Αγγλία, από το ε­σωτερικό: η κεφαλαιοκρατοποίησή τους, ο σταδιακός τους μετα­σχηματισμός σε κεφαλαιοκρατικές ή ημικεφαλαιοκρατικές εται­ρείες. Σαράντα χρόνια μετά τις ενθουσιώδεις προσπάθειες, που αρχίζουν το 1850, των άγγλων χριστιανοσοσιαλιστών να δημι­ουργήσουν ένα πλατύ δίκτυο εργατικών παραγωγικών συνεταιρι­σμών, που «απέρριπταν κάθε ιδέα ανταγωνισμού μεταξύ τους ως αταίριαστη με την αληθινή μορφή της κοινωνίας», η Μπέατρις Γουέμπ δήλωσε ότι με εξαίρεση λίγους συνεταιρισμούς που είχαν παραμείνει λίγο πολύ πιστοί στο ιδεώδες της «αδελφοσύνης των εργατών» – που είχε, ωστόσο, γίνει αμφισβητήσιμο στο μεγαλύ­τερο μέρος του – όλοι οι υπόλοιποι «έχουν μιαν εκπληκτική ποι­κιλία αριστοκρατικών, πλουτοκρατικών και μοναρχικών καταστατικών». Και πενήντα χρόνια μετά τον Λουί Μπλαν δημιουργήθηκε ένας τελείως τυπικός (από την άποψη αυτήν) παραγωγι­κός συνεταιρισμός στη Γαλλία, των συντελεστών του θεάματος, ο οποίος, εκτός από τους λίγους εταίρους και τους περίπου ισά­ριθμους υποστηρικτές, απασχολούσε δεκαπλάσιους μισθωτούς. Κι όμως, μπορούμε παντού να βρούμε τέλεια παραδείγματα της εσωτερικής μάχης για τον σοσιαλισμό. Μερικές φορές έχουν κάτι το τραγικό, αλλά και κάτι το προφητικό.

Ο παραγωγικός συνε­ταιρισμός σωστά ονομάστηκε «το παιδί των θλίψεων και το αγα­πημένο» όλων εκείνων «που περιμένουν από το συνεταιριστικό κίνημα να δημιουργήσει κάτι ουσιαστικό για την σωτηρία της αν­θρωπότητας»· αλλά μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε από τα γεγονότα γιατί ένας υπέρμαχος των καταναλωτικών συνεταιρι­στικών εταιρειών χαρακτήρισε τους παραγωγικούς συνεταιρι­σμούς που δουλεύουν για την ελεύθερη αγορά «τελείως αντισο- σιαλιστικούς σε πνεύμα και ουσία», επειδή «οι παραγωγοί, ξεκι­νώντας κάτι από μόνοι τους και για λογαριασμό τους, πάντα και σ’ όλες τις περιστάσεις έχουν χωριστικά, ατομικιστικά ή μικρο- φατριαστικά συμφέροντα». Πέρα, ωστόσο, από την υπερβολή την εγγενή σε μια τέτοια διαβεβαίωση, οι παραγωγικοί συνεταιρισμοί δεν θα πρέπει ποτέ να «ξεκινούν κάτι από μόνοι τους και για λο­γαριασμό τους». Δυο μεγάλες βασικές αρχές θα πρέπει να τους προφυλάσσουν απ’ αυτό: ο συνδυασμός παραγωγής και κατανά­λωσης στον ολικό συνεταιρισμό, και η ομοσπονδιακή ένωση.

Η ανάπτυξη του καταναλωτικού συνεταιρισμού ακολουθεί την ευθεία γραμμή της αριθμητικής αύξησης· ένα μεγάλο ποσοστό των πολιτισμένων ανθρώπων (εκτός από την Αμερική, πράγμα α­ξιοπρόσεκτο) είναι σήμερα οργανωμένο, ως προς την κατανάλω­ση, σε συνεταιριστική βάση. Από την άλλη μεριά, η ανάπτυξη των παραγωγικών συνεταιρισμών (και μιλώ εδώ μόνο για τον παρα­γωγικό συνεταιρισμό με την στενή έννοια, όχι για τους πολλούς επί μέρους, κυρίως αγροτικούς συνεταιρισμούς που αποσκοπούν απλώς να διευκολύνουν ή να εντατικοποιήσουν την παραγωγή) μπορεί να παρασταθεί με μια τεθλασμένη γραμμή, η οποία, γενι­κά, δεν εμφανίζει ανοδική τάση. Δημιουργούνται συνεχώς και­νούριοι, αλλά ξανά και ξανά οι περισσότεροι από τους πιο σφρι­γηλούς περνούν στη σφαίρα του καπιταλισμού· δεν υπάρχει συ­νέχεια.

Αλλά ο ολικός/γενικός συνεταιρισμός είναι διαφορετική περίπτωση- η ανάπτυξή του, όσο υπάρχει ανάπτυξη, μοιάζει με ορμαθό μικρών κύκλων, που γενικά δεν συνδέονται πραγματικά μεταξύ τους. Καταναλωτικοί και παραγωγικοί συνεταιρισμοί βα­σίζονταν σ’ ένα πλατύ κίνημα, που απλωνόταν από την μια πε­ριοχή στην άλλη- αποικίες με την έννοια του ολικού συνεταιρι­σμού ήταν πάντα κάτι το σποραδικό, το αυτοσχέδιο, δεν είχαν συγκεκριμένους στόχους. Σε αντίθεση προς τους άλλους, τους έ­λειπε και κάτι που ο Φραντς Όπενχαϊμερ ονόμασε «η ισχύς του μακρόθεν αντίκτυπου». Όχι ότι έγινε λόγος μόνο για ορισμένους απ’ αυτούς- αλλά η ελκτική τους δύναμη ήταν ατομικιστική, δεν γεννούσαν καινούρια κοινοτικά κύτταρα. Στην ιστορία των συνε­ταιριστικών αποικιών, ούτε στην Ευρώπη (με εξαίρεση την σοβιε­τική Ρωσία, στην οποία ωστόσο δεν υπάρχει η ουσιώδης βάση της ελεύθερης βούλησης και της αυτονομίας) ούτε με λίγες εξαιρέσεις στην Αμερική υπάρχει μια κάποια ένδειξη ομοσπονδιακής τάσης.

Οι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί ομοσπονδοποιούνται διαρκώς και ολοένα περισσότερο- οι παραγωγικοί συνεταιρισμοί με την α­ληθινή έννοια το έχουν κάνει αυτό ασυνεχώς, άλλοτε αυξητικά, άλλοτε μειωτικά- οι κοινοτικές αποικίες εν γένει, καθόλου. Η μοίρα τους διαφέρει από την επιθυμία τους: στην αρχή δεν ήθε­λαν ν’ απομονωθούν, αλλά απομονώθηκαν- ήθελαν να γίνουν λειτουργικά πρότυπα, αλλά έγιναν μόνον ενδιαφέροντα πειράμα­τα- ήθελαν να είναι η δυναμική και οι δυναμικές απαρχές ενός κοινωνικού μετασχηματισμού, αλλά ο καθένας εμπεριείχε το τέ­λος του. Η αιτία αυτής της διαφοράς ανάμεσα σε καταναλωτικό και παραγωγικό συνεταιρισμό αφ’ ενός και σε ολικό συνεταιρι­σμό αφ’ ετέρου, φρονώ ότι είναι εν τέλει οι ουσιωδώς διαφορετι­κές τους αφετηρίες. Οι μεν αναπτύχθηκαν με αφετηρία δεδομένες καταστάσεις που ήταν χονδρικά οι ίδιες σε πολλούς τόπους και εργοστάσια, έτσι ώστε από την αρχή υπήρχε ένα σπέρμα αλληλε­πίδρασης στα πειράματα που επιχειρήθηκαν για να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την κατάσταση, και συνεπώς το σπέρμα της ομοσπονδοποίησής τους.

Επιπλέον, τα σχέδια που ενέπνευσαν την ί­δρυση των συνεταιρισμών αυτών δεν προήλθαν από μια συνολι­κή σκέψη, αλλά από μιαν ερώτηση που απεύθυνε, κατά κάποιον τρόπο, στους σχεδιαστές η ίδια η κατάσταση. Μπορούμε να πα­ρακολουθήσουμε καθαρά τη διαδικασία αυτήν στον Κινγκ και στον Μπουσέζ, επειδή κι οι δυο ήταν από την αρχή υπέρμαχοι της ομοσπονδίας [φεντεραλιστές]· ο Μπουσέζ μάλιστα είχε στο μυαλό του μιαν ομοσπονδιακή ένοοση των συνδικάτων που είχε προτείνει. Και στις δυο περιπτώσεις, τα σχέδια στόχευαν στην α­ντιμετώπιση μιας δεδομένης δύσκολης κατάστασης, και είχαν το­πικό χαρακτήρα στο μέτρο που επιδίωκαν να λύσουν τα προβλή­ματα αυτά στο σημείο στο οποίο ανέκυπταν. Τέτοια σχέδια μπο­ρούμε να τα ονομάσουμε τοπικά με όλη την σημασία της λέξεως, γιατί απ’ τη φύση τους συνδέονταν με τους συγκεκριμένους τό­πους στους οποίους ανέκυψαν τα προβλήματα. Η ταυτότητα των προβλημάτων στους διαφορετικούς τόπους οδήγησε αμέσως στην ομοσπονδιακή ένωση, μέχρι σημείου να δημιουργηθούν γιγάντιοι σχηματισμοί, όπως ορισμένες σημερινές ενώσεις καταναλωτικών συνεταιρισμών.

Εντελώς διαφορετική είναι η ιστορία των «αποικιακών» ολι­κών συνεταιρισμών. Εδώ, κάθε τόσο, λίγο πολύ ανεξάρτητα από την κατάσταση, αλλά πάντα χωρίς πραγματική σχέση με τον δε­δομένο τόπο και τις απαιτήσεις του, βλέπουμε την «ιδέα» να υπα­γορεύει τις εντολές της, να προετοιμάζει τα σχέδιά της κάπου στα σύννεφα και κατόπιν να τα κατεβάζει στη γη. Ανεξάρτητα από το πόσο θεωρητικά είναι στην αρχή αυτά τα σχέδια και συνεπώς τε­λείως σχηματικά όπως στον Φουριέ· ανεξάρτητα από το πόσο πο­λύ βασίζονται σε συγκεκριμένα βιώματα και εμπειρικές υποθέ­σεις όπως στον Όουεν – ποτέ δεν θ’ απαντήσουν στα ερωτήματα που εγείρει μια συγκεκριμένη κατάσταση, αλλά θα προχωρήσουν στη δημιουργία καινούριων καταστάσεων, άσχετων με τον συγκε­κριμένο τόπο και τα τοπικά προβλήματα. Αυτό γίνεται παράξενα φανερό όταν μελετούμε αποικίες σε ξένες χώρες: η μετανάστευση δεν οργανώνεται και δεν ρυθμίζεται με σοσιαλιστικές κατευθύν­σεις, κάθε άλλο- μάλλον, η ενόρμηση για μετανάστευση συνδέεται με μια καινούρια ενόρμηση, δηλαδή με την επιθυμία να συμμετά- σχουν στην υλοποίηση ενός κοινωνικού σχεδίου- κι αυτό πάρα πολύ συχνά μετατράπηκε στον δογματισμό μιας οργάνωσης που ένιωθαν και πίστευαν πως ήταν η μοναδική σωστή, η μοναδική δίκαιη και αληθινή οργάνωση, που οι δεσμευτικές αξιώσεις της ε­ναντιώνονται μερικές φορές στο ελεύθερο παιχνίδι των σχέσεων μεταξύ των μελών. (Η κοινότητα συναισθήματος δεν αρκεί ποτέ για να εγκαθιδρύσει την κοινότητα ζωής· για κάτι τέτοιο απαιτεί­ται βαθύτερος και ζωτικότερος δεσμός). Η αποικία που μένει πι­στή στο δόγμα απειλείται από παράλυση· εκείνη που εξεγείρεται ολοένα περισσότερο εναντίον του δόγματος, από κατακερματι­σμό- και από τις δυο λείπει η διορθωτική, τροποποιητική δύναμη της σωστής αντίληψης των συνθηκών.

Όπου κυβερνά το δόγμα, μοναδικό αποτέλεσμα είναι η απομόνωση της αποικίας· η απο­κλειστικότητα «της μοναδικής σωστής μορφής» εμποδίζει την έ­νωση ακόμα και με ομόφρονες αποικίες, γιατί στην καθεμιά απ’ αυτές οι «πιστοί» είναι τελείως κατακυριευμένοι από τον απόλυ­το χαρακτήρα του απαράμιλλου επιτεύγματος τους. Μα όπου το δόγμα υποχωρεί, η οικονομική και πνευματική απομόνωση της α­ποικίας, ιδίως σε μια ξένη χώρα, γνωρίζει την ίδια μοίρα: απομό­νωση, έλλειψη σύνδεσης, αναποτελεσματικότητα. Κανένα απ’ αυ­τά δεν θα ήταν τόσο σημαντικό, αν μια μεγάλη εκπαιδευτική δύ­ναμη, υποστηριζόμενη από ένα σφριγηλό ανάβρυσμα ζωής και μοίρας, μπορούσε να εξασφαλίσει στην κοινοτική θέληση μια μό­νιμη νίκη πάνω στον υπολειμματικό εγωισμό που συμβαδίζει μ’ αυτήν, ή μάλλον να εξυψώσει σε ανώτερη μορφή τον εγωισμό αυ­τόν. Συνήθως, πάντως, ο συλλογικός εγωισμός, δηλαδή εγωισμός με καθαρή συνείδηση, αναδύεται στη θέση του ατομικού εγωι­σμού· και αν ο δεύτερος απειλεί πάντα να σπάσει την εσωτερική συνοχή της κοινότητας, ο πρώτος, που συχνά συνδέεται και με δογματισμό, εμποδίζει την ανάπτυξη κάθε πραγματικής κοινοτι­κής σύνδεσης, όπως ανάμεσα σε μια κοινότητα και μιαν άλλη, ή ανάμεσα στην κοινότητα και τον κόσμο.

Οι περισσότερες γνωστές πειραματικές αποικίες απέτυχαν ή ξέφτισαν και όχι μόνον οι κομμουνιστικές, όπως νομίζουν με­ρικοί. Εδώ πρέπει να εξαιρέσουμε τις μεμονωμένες προσπάθειες διάφορων θρησκευτικών ομάδων, προσπάθειες που η ζωτικότητά τους μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο με ορολογία πίστης μιας ε­πί μέρους ομάδας και ως επί μέρους εκδήλωση αυτής της πίστης- είναι χαρακτηριστικό ότι η ομοσπονδιακή μορφή κάνει την εμφά­νισή της εδώ και μόνον εδώ, όπως, λόγου χάρη, στην ρωσική αί­ρεση των Δουχοβόρων στον Καναδά ή στους «Χουτερίτες αδελ­φούς». Σφάλλει, συνεπώς, ο Κροπότκιν όταν αποδίδει την κα­τάρρευση των πειραματικών κομμουνιστικών αποικιών στο γεγο­νός ότι «θεμελιώθηκαν σ’ ένα ανάβρυσμα θρησκευτικότητας, αντί να θεωρήσουν την κοινότητα απλώς έναν τρόπο κατανάλωσης και παραγωγής τον οποίο επέβαλε η οικονομία». Γιατί ακριβώς όπου μια αποικία γεννιέται ως έκφραση πραγματικής θρησκευτι­κής έξαρσης, και όχι απλώς ως επισφαλές υποκατάστατο της θρησκείας, και όπου βλέπει την ύπαρξή της ως απαρχή της βασι­λείας του Θεού – αυτό συνήθως ενισχύει την ανθεκτικότητά της.

Από τις αιτίες, που αναφέρει ο Κροπότκιν για την κατάρρευ­ση των αποικιών, αξίζει να προσέξουμε δυο, αν και κατά βάθος είναι μία και η αυτή: απομόνωση από την κοινωνία, και απομό­νωση της μιας από την άλλη. Σφάλλει όταν θεωρεί αιτία της απο­τυχίας το μικρό μέγεθος της κοινότητας, θεωρώντας, όπως λέει, ότι σε μια τέτοια κοινότητα τα μέλη θα φτάσουν ν’ αντιπαθούν το ένα το άλλο έπειτα από λίγα χρόνια τόσο στενής συμβίωσης: γιατί υπάρχουν μικρές και μεγάλες αποικίες που έχουν αντέξει στον χρόνο. Αλλά σωστά αξιώνει ομοσπονδία, για ν’ αναπληρώ­σει το μικρό μέγεθος των ομάδων. Το γεγονός ότι η ομοσπονδία δίνει τη δυνατότητα στα μέλη της να πάνε από μιαν αποικία σε μιαν άλλη (πράγμα κεφαλαιώδους σημασίας για τον Κροπότκιν), είναι στην πραγματικότητα μόνον ένα από τα πολλά θετικά της στοιχεία· το ζωτικό είναι η ίδια η ομοσπονδία, η συμπλήρωση και η υποβοήθηση της κάθε ομάδας από τις άλλες, το ρεύμα κοινοτι­κής ζωής που ρέει ανάμεσα τους και δυναμώνει απ’ την κάθε ο­μάδα. Δεν είναι, ωστόσο, λιγότερο σημαντικό το γεγονός ότι οι α­ποικίες έχουν μια κάποια, έστω και μεταβαλλόμενη, σχέση με την ευρύτερη κοινωνία όχι απλώς επειδή χρειάζονται μιαν αγορά για τα πλεονάζοντα προϊόντα τους, όχι απλώς επειδή η νεολαία, όπως επισημαίνει ο Κροπότκιν, δεν ανέχεται να είναι αποκομμέ­νη, αλλά επειδή οι αποικίες πρέπει, εφ’ όσον δεν κατέχουν μιαν ειδικά μεσσιανική πίστη, να επηρεάζουν τον γύρω κόσμο για να επιβιώσουν. Όποιος κομίζει ένα μήνυμα πρέπει να μπορεί να το εκφράζει, όχι αναγκαστικά με λόγια, αλλά αναγκαστικά με το εί­ναι του.

Σε μιαν ερώτηση από κάτοικους μιας αποικίας, ο Κροπότκιν απάντησε κάποτε με μιαν ανοικτή επιστολή σε όλες τις ομόφρο- νες ομάδες- τόνιζε ότι κάθε πολιτεία άξια του ονόματος αυτού έ­πρεπε να θεμελιώνεται στην βασική αρχή της ένωσης ανεξάρτη­τον οικογενειών, που ενώνουν τις δυνάμεις τους. Εννοούσε ότι ακόμα και κάθε ομάδα έπρεπε να προέρχεται από την ομόσπονδη ένωση των ακόμα μικρότερων κοινοτικών μονάδων. Αν το ομο­σπονδιακό κίνημα πρόκειται να εξαπλωθεί και πέρα από την ο­μάδα, χρειάζεται χώρο. Όπως λέει στο βιβλίο του Σύγχρονη επιστήμη και αναρχία, «το πείραμα πρέπει να γίνεται σε μιαν ορι­σμένη εδαφική επικράτεια». Προσθέτει ότι η επικράτεια αυτή πρέπει να περιλαμβάνει πόλη και ύπαιθρο. Για μιαν ακόμα φορά, με το μεγάλο κοινωνικό κίνητρο πρέπει να συνδέονται οικονομι­κά κίνητρα· γνήσια κοινοτική ζωή σημαίνει ολοκληρωμένο παι­χνίδι όλων των λειτουργιών και αλληλεπίδρασή τους, όχι περιορισμό και απομόνωση. Αλλά δεν είναι αρκετό, κι ας το νομίζει ο Κροπότκιν, να γίνει μια πόλη «κοινότητα»· αν αντιμετωπίσει την λεπτεπίλεπτα αρθρωμένη ομοσπονδία των χωριών σαν ασυντόνιστη και κοινωνικά άμορφη οντότητα, θ’ ασκήσει μακροπρόθεσμα μάλλον αρνητική επιρροή. Πρέπει να συντονιστεί, να μετατραπεί σαν ομοσπονδία σε κοινωνίες, για να έχει πραγματικά γόνιμες σχέσεις με τα χωριά. Μπορούμε ήδη να δούμε αξιόλογες κινήσεις προς την κατεύθυνση αυτήν στις σύγχρονες θεωρίες «σχεδιασμέ­νης οικονομίας», που απορέουν κυρίως από τεχνικές και διαχει­ριστικές σκέψεις.

Από την μακρά και διδακτική ιστορία τους, μπορούμε να δώ­σουμε εδώ μόνον ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της προβλημα­τικής σταδιοδρομίας των πολλών πειραματικών αποικιών μέχρι σήμερα: την πρώτη τέτοια αποικία του Όουεν, την μοναδική που έστησε ο ίδιος, την Νέα Αρμονία στην Ιντιάνα. Αγόρασε το κτήμα από την αίρεση των Σεπαρατιστών [Αποχωριστικών] που είχαν μεταναστεύσει από τη Γερμανία- έπειτα από είκοσι χρόνων δου­λειά το είχαν καταφέρει να δώσει λίγους καρπούς. Τα μέλη γίνο­νταν δεκτά χωρίς επιλογή- ο σπουδαίος γερμανός οικονομολόγος Φρήντριχ Λιστ σημείωσε στο Ημερολόγιο της Αμερικής: «Τα στοιχεία [οι άνθρωποι] δεν φαίνεται να είναι τα καλύτερα». Στην αρχή, ο καταστατικός χάρτης της καινούριας κοινότητας βασιζό­ταν στην πλήρη ισότητα των μελών και για τούτο ονομάστηκε «Η κοινότητα τής ισότητας». Δυο χρόνια αργότερα, αφού είχαν απο­κοπεί ορισμένες ομάδες, επιχειρήθηκε να μετατραπεί η κοινότητα σε ένωση μικρών κοινωνιών. Αλλά αυτό και άλλα σχέδια μετα­τροπής απέτυχαν.

Όταν ο Όουεν, επιστρέφοντας από ένα ταξίδι στην Αγγλία, είδε ξανά την αποικία που είχε ήδη ζήσει τρία χρό­νια, αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι «η απόπειρα να ενώσουμε έ­να πλήθος ξένων όχι προηγουμένως εκπαιδευμένων για τον σκο­πό αυτόν, που θα ζούσαν μαζί σαν οικογένεια, ήταν πρόωρη», και ότι «οι συνήθειες του ατομικιστικού συστήματος» δύσκολα πεθαίνουν. Πουλώντας ένα μέρος της γης ως οικόπεδα και εκμισθώνοντας με τον ίδιο τρόπο ένα άλλο —το πείραμα του κόστισε το ένα πέμπτο της περιουσίας του— αντικατέστησε την εταιρεία μ’ ένα σύμπλεγμα αποικιών που λειτουργούσαν σε συνθήκες ι­διωτικού καπιταλισμού, μόνο που τους έδωσε παρεμπιπτόντως την ακόλουθη συμβουλή: «Να ενώνετε την γενική εργασία, ή ν’ α­νταλλάσσετε εργασία με εργασία με τους όρους τους πιο επωφε­λείς για όλους, ή να τα κάνετε και τα δυο ή κανένα απ’ τα δυο, ό­πως σας παρακινήσουν να κάνετε τα συναισθήματα και τα εμφα­νή συμφέροντά σας».

Έχουμε εδώ το παράδειγμα μιας αποικίας που απέτυχε όχι λόγω δόγματος – παρά τα συγκεκριμένα του σχέδια, ο Όουεν δεν επέμεινε στο σημείο αυτό – αλλά μάλλον από έλλειψη βαθιού, οργανικού δεσμού μεταξύ των μελών της. Σαν παράδειγμα του αντιθέτου, μπορούμε ν’ αναφέρουμε την ανάπτυξη της «Ικαρίας» του Καμπέ. Καθώς επιχειρήθηκε για να υλοποιήσει ένα ερασιτεχνικό αλλά επιτυχημένο ουτοπικό μυθιστόρημα, πραγματοποιήθηκε έπειτα από τρομερές απογοητεύσεις και στερήσεις και, όπως η αποικία του Όουεν, εγκαταστάθηκε στα εδάφη μιας αίρεσης – των Μορμόνων, στην προκειμένη πε­ρίπτωση – η αποικία, κατά τα πενήντα χρόνια από τις απαρχές μέχρι τον κατακερματισμό της, γνώρισε απανωτά σχίσματα. Πρώτα απ’ όλα έγινε ένα σχίσμα επειδή ο Καμπέ (παρορμητικός και ειλικρινά ενθουσιώδης άνθρωπος, αλλά μέτριος) επιχείρησε να διοικήσει δικτατορικά με δογματικό σχεδίασμά, πράγμα που οδήγησε σε εμφύλια διαμάχη με προπηλακισμούς και γρονθοκοπήματα.

Από τις δυο ομάδες που γεννήθηκαν από το σχίσμα, η πρώτη διαλύθηκε μετά τον θάνατο του Καμπέ- στην δεύτερη έγινε ένα δεύτερο σχίσμα, ανάμεσα στους «Νέους» και τους «Γέρους», όπου οι «Νέοι» υποστήριζαν το δογματικό σχέδιο να καταργή­σουν, λόγου χάρη, τα περιβολάκια γύρω απ’ τα σπιτάκια, στους οποίους τα μέλη φύτευαν και οπωροφόρα εκτός από λουλούδια. Εδώ είχαμε πράγματι ένα αξιοθρήνητο «υπόλειμμα ατομικι­σμού». Το ζήτημα – αφού κρίθηκε δικαστικά – είχε σαν αποτέλε­σμα την διαίρεση της αποικίας- το μέρος που περιείχε κτίσματα τα οποία είχαν χτίσει με τα χέρια τους οι «Γέροι», παραχωρήθηκε στους «Νέους». Το κομμάτι που έμεινε στους «Γέρους» κράτησε άλλα είκοσι χρόνια και κατόπιν πέθανε από γηρατειά. Οι οικονο­μικές δυνάμεις ήταν αρκετά ισχυρές για να επιβιώσουν, αλλά είχε σβήσει η πίστη. Γράφει μια γυναίκα της αποικίας: «Ήμασταν τό­σο λίγοι και τόσο ίδιοι με τούς απ’ έξω, ώστε δεν άξιζε τον κόπο να προσπαθήσουμε να ζήσουμε σαν κοινότητα».

Η αποικία των «Νέων» έζησε πολύ λίγο. Αφού αντιμετώπισαν πάσης φύσεως δυ­σκολίες, μετακόμισαν στην Καλιφόρνια, αλλά με τον καινούριο τρόπο οργάνωσης πήρε σημαντική θέση η βασική αρχή της ιδιωτι­κής ιδιοκτησίας, οπότε η αποικία σωστά πια θεωρήθηκε μετοχική εταιρεία· δεν άργησε να διαλυθεί και στη διάλυσή της έπαιξε μάλ­λον σοβαρό ρόλο η αποτίμηση της αξίας της γης. Έτσι, η σταδιο­δρομία της Ικαρίας είναι μια παράξενη αλληλουχία δογματισμού και καιροσκοπισμού. «Είχαμε την έντονη επιθυμία να πετύχουμε», έγραψε έπειτα από χρόνια ένα μέλος, «αλλά τα ρούχα που φορούσαμε παραήτανε βαριά και μακριά, σέρνονταν μερικές φο­ρές στην λάσπη· θέλω να πω ότι ο γερο-Αδάμ μέσα μας, ή το κτή­νος, που είχε ανεπαρκούς κατασταλεί, έκανε με αγριότητα την εμ­φάνισή του». Μα δεν ήταν το κτήνος, ήταν μόνον ο ειδικά αν­θρώπινος εγωισμός.

Ας δούμε, τέλος, τα τρία κύρια είδη συνεταιρισμών από τη σκοπιά της αναδιάρθρωσης της κοινωνίας. Ο κατά πολύ ισχυρότερος, ιστορικά, ο καταναλωτικός συνε­ταιρισμός, είναι από μόνος του πολύ λίγο κατάλληλος για να λει­τουργήσει ως κύτταρο της αναδιάρθρωσης της κοινωνίας. Συνδέ­ει τους ανθρώπους μόνο μ’ ένα πολύ μικρό και πολύ απρόσωπο κομμάτι τού συνολικού εαυτού τους. Το κομμάτι αυτό δεν είναι, όπως θα μπορούσαμε σε πρώτη ματιά να υποθέσουμε, η κατανά­λωση. Η από κοινού κατανάλωση σαν τέτοια έχει μεγάλη δύναμη να ενώνει τους ανθρώπους· και, όπως γνωρίζουμε από την αρ­χαιότητα, δεν υπάρχει καλύτερο σύμβολο κοινοτικής ζωής από το συμπόσιο. Αλλά ο καταναλωτικός συνεταιρισμός ασχολείται όχι με την καθαυτό κατανάλωση, μα με αγορές για κατανάλωση. Η από κοινού αγορά σαν τέτοια δεν εγείρει ιδιαίτερες απαιτήσεις από τα άτομα που την κάνουν, παρεκτός σε εξαιρετικούς καιρούς, όταν είναι ζήτημα από κοινού φροντίδας και ευθύνης για ένα κοι­νό έργο, όπως κατά την «ηρωική» εποχή του συνεταιριστικού κινή­ματος ή κατά τις μετέπειτα περιόδους κρίσης, όταν εμφανίζονταν ιδιώτες με πνεύμα θυσίας για ν’ ανακουφίσουν την δυστυχία των πολλών. Παρόμοια, μόλις η από κοινού αγορά γίνεται δουλειά, που η ευθύνη γι’ αυτήν φορτώνεται σε υπαλλήλους, παύει να ε­νώνει αισθητά τους ανθρώπους.

Ο δεσμός γίνεται τόσο χαλαρός και απρόσωπος, ώστε δεν μπορεί να γίνει λόγος για κοινοτικά κύτταρα και για την ένωσή τους σε μια περίπλοκη οργανική δομή, κι αν ακόμα η συνεταιρι­στική οργάνωση του άλφα ή του βήτα κλάδου της παραγωγής συνδέεται με τις αποθήκες του συνεταιρισμού. Η άποψη αυτή ε­κτίθεται με μεγάλη σαφήνεια στο βιβλίο Το εθνικό ον του Ιρλαν­δού ποιητή Τζωρτζ Ουίλιαμ Ράσελ (ψευδώνυμο: Α.Ε.)· το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο με αληθινό πατριωτισμό και πραγματεύεται την κοινωνική αναδιάρθρωση της Ιρλανδίας. Λέει εκεί: «Δεν αρ­κεί να οργανώσουμε τους καλλιεργητές μιας περιοχής μόνο για έ­ναν σκοπό σε πιστωτική εταιρεία, σε γαλακτοκομική εταιρεία, σε κρεωπαραγωγική εταιρεία, σε οπωροκηπευτική εταιρεία ή σε συνεταιριστικό κατάστημα. Όλα αυτά μπορεί να είναι και πρέπει να είναι απαρχές- αλλά αν δεν αναπτυχθούν και δεν απορροφή­σουν στην οργάνωσή τους όλες τις αγροτικές εργασίες, θα έχουν μικρόν αντίκτυπο και διόλου χαρακτήρα. Δεν θα έχει δημιουργηθεί κανένας γνήσιος κοινωνικός οργανισμός. Αν οι άνθρωποι ε­νώνονται ως καταναλωτές για ν’ αγοράζουν κάτι μαζί, έρχονται σ’ επαφή μόνο σ’ αυτό το ένα σημείο δεν υπάρχει γενική ταυτό­τητα συμφερόντων.

Αν οι συνεταιρισμοί είναι εξειδικευμένοι για τον άλφα ή τον βήτα σκοπό – όπως στην Μεγάλη Βρετανία ή στην υπόλοιπη Ευρώπη – σε μεγάλο βαθμό ο περιορισμός των α­ντικειμένων εμποδίζει τον σχηματισμό ενός γνήσιου κοινωνικού οργανισμού. Κι αυτό έχει τεράστιο αντίκτυπο στον ανθρώπινο χαρακτήρα. Ο εξειδικευμένος συνεταιρισμός αναπτύσσει μόνον οικονομική αποδοτικότητα. Η εξέλιξη της ανθρωπότητας πιο πέ­ρα από το παρόν της επίπεδο εξαρτάται απόλυτα από τη δύναμή της να ενώνει και να δημιουργεί γνήσιους κοινωνικούς οργανι­σμούς». Έτσι ακριβώς εννοώ την οργανική αναδιάρθρωση της κοινωνίας.

Ο παραγωγικός συνεταιρισμός είναι αφ’ εαυτού πιο κατάλ­ληλος από τον καταναλωτικό για να συμμετάσχει σε μια τέτοιαν αναδιάρθρωση, δηλαδή για να λειτουργήσει ως κύτταρο της και­νούριας δομής. Η από κοινού παραγωγή αγαθών εμπλέκει τους ανθρώπους πιο βαθιά από την από κοινού κτήση αγαθών για ι­διωτική κατανάλωση- αγκαλιάζει πολύ περισσότερο τις δυνάμεις και τον χρόνο τους. Ο άνθρωπος ως παραγωγός είναι εκ φύσεως καλύτερα προετοιμασμένος για να συνυπάρχει με τους ομοίους του ενεργητικά, απ’ όσο ο άνθρωπος ως καταναλωτής και είναι πιο ικανός να σχηματίζει ζωντανές κοινωνικές μονάδες. Αυτό α­ληθεύει για τον εργοδότη, αν και εφ’ όσον αντλεί περισσότερη δύ­ναμη από την ένωση για να εκφορτίσει την παραγωγική του δρα­στηριότητα απ’ όσο έκανε ή μπορούσε ποτέ να κάνει ως άτομο. Αλλά αληθεύει ιδιαίτερα για τον απασχολούμενο, επειδή μόνο μέσα στην, και μέσα από την, ένωση αντλεί δύναμη το ζήτημα είναι αν θα συνειδητοποιήσει ζωτικά αυτήν τη δυνατότητα και αν πιστέψει στις πρακτικές της προοπτικές.

Αλλά όπως είδαμε, υπο­κύπτει πολύ εύκολα, πράγματι σχεδόν μοιραία, στην επιθυμία να ζέψει άλλους να δουλέψουν για λογαριασμό του. Αν ο καταναλω­τικός συνεταιρισμός προσαρμόζεται εξωτερικά, με τεχνική και διαχειριστική έννοια, στο κεφαλαιοκρατικό πρότυπο, ο παραγω­γικός συνεταιρισμός προσαρμόζεται σ’ αυτό εσωτερικά, με δομι­κή και ψυχολογική έννοια. Συγχρόνως, ο δεύτερος επιδέχεται πε­ρισσότερο μια γνήσια, όχι απλώς τεχνική ομοσπονδία- αλλά το πόσο λίγο έχει αναγνωριστεί η τεράστια σημασία – από την άπο­ψη της αναδιάρθρωσης – των μικρών οργανικών μονάδων και της οργανικής-ομοσπονδιακής τους ανάπτυξης (ακόμα και στους κύκλους των πιο ενθουσιωδών υποστηριχτών της αναζωογόνη­σης της κοινωνίας δια μέσου των παραγωγικών συνεταιρισμών), το είδαμε πραγματικά πριν από δυο δεκαετίες στο Αγγλικό Συ­ντεχνιακό Σοσιαλιστικό Κίνημα.

Από την μια μεριά, συνέλαβαν το παράτολμο σχέδιο να μετατρέψουν το κράτος σε διπλό σύστη­μα: πολύμορφη, συντονισμένη αντιπροσώπευση των παραγωγών, και ενιαία, μαζική αντιπροσώπευση των καταναλωτών. Μα από την άλλη μεριά, σύντομα εκδηλώθηκε μια σαινσιμονική τάση που ήθελε «εθνικές» (δηλαδή που αγκαλιάζουν ολόκληρο τον βιομη­χανικό κλάδο) συντεχνίες για «την πειθαρχημένη οργάνωση σε έ­ναν μόνον όμιλο όλων όσοι εργάζονται σε μια δεδομένη βιομηχα­νία», που αποδείχθηκε πολύ ισχυρότερη από την τάση για τον σχηματισμό «τοπικών» συντεχνιών, δηλαδή μικρών οργανικών μονάδων και της ομοσπονδίας τους. Αν η βασική αρχή της οργα­νικής αναδιάρθρωσης πρόκειται να γίνει καθοριστικός παράγο­ντας, θα χρειαστεί η επιρροή του ολικού συνεταιρισμού, αφού σ’ αυτόν παραγωγή και κατανάλωση είναι ενωμένες και η βιομηχα­νία έχει για συμπλήρωμά της τη γεωργία.

Όσον πολύν καιρό κι αν χρειαστεί ώσπου να γίνει ο ολικός συνεταιρισμός το κύτταρο της καινούριας κοινωνίας, είναι ζωτικής σημασίας ν’ αρχίσει να οικοδομείται τώρα, ως μακροπρόθεσμο σύμπλεγμα αλληλένδετων, μαγνητικών πόλων. Μια γνήσια και ανθεκτική στον χρόνο αναδιάρθρωση της κοινωνίας από τα έσω, μπορεί να ευδοκιμήσει μόνο στην ένωση παραγωγών και καταναλωτών, όπου ο καθένας από τους δυο εταίρους θ’ αποτελείται από ανεξάρτητες και ομοι­ογενείς συνεταιριστικές μονάδες· μια ένωση που τη δύναμη και τη ζωτικότητά της για τον σοσιαλισμό μπορεί να την εγγυάται μόνο μια πληθώρα ολικών συνεταιρισμών που δουλεύουν όλοι μαζί και, με την λειτουργική τους σύνθεση, ασκούν μια διαμεσολαβητική και ενοποιητική επιρροή.

Γι’ αυτό, ωστόσο, είναι απαραίτητο στη θέση όλων των απο­μονωμένων πειραμάτων (που η φύση των πραγμάτων τα καταδί­κασε σε απομόνωση) τα οποία εμφανίστηκαν κατά τα εκατό και περισσότερα χρόνια αγώνων, ν’ αναδυθεί ένα δίκτυο αποικιών, που θα έχει για βάση μιαν εδαφική επικράτεια και θα είναι ομο­σπονδιακά οικοδομημένο, χωρίς δογματική ακαμψία, το οποίο θα δίνει τη δυνατότητα στις πιο διαφορετικές κοινωνικές μορφές να συνυπάρχουν δίπλα δίπλα και να στοχεύουν πάντα στο και­νούριο οργανικό όλον. {…}

Σημειώσεις:

1) Το κείμενο αυτό είναι το “Έβδομο κεφάλαιο” του βιβλίου “Μονοπάτια στην Οτοπία” του Μάρτιν Μπούμπερ. Εκδ. Νησίδες, ο τίτλος δόθηκε απο εμας.

2) Μικρο βιογραφικό του Μάρτιν Μπούμπερ εδώ:  Μάρτιν Μπούμπερ