«Στο δοκίμιο αυτό διατυπώνεται η υπόθεση ότι η κυριαρχία στην έσχατη έκφρασή της έγκειται, σε μεγάλο βαθμό, στην εξουσία και στη δικαιοδοσία της να ορίζει ποιος μπορεί να ζήσει και ποιος πρέπει να πεθάνει». Με τα λόγια αυτά, ο Καμερουνέζος φιλόσοφος, Ασίλε Μπέμπε – Achille Mbembe (*) ξεκινά το άρθρο του με τον τίτλο «Νεκροπολιτική» – όρο που καθιέρωσε ο ίδιος – και εκδόθηκε αργότερα σε βιβλίο. Ως εκ τούτου, κυρίαρχος είναι αυτός που ασκεί έλεγχο στη θνητότητα.
Το δοκίμιο κυκλοφόρησε από τις εξαιρετικές Εκδόσεις των Συναδέλφων και συνοδεύεται από ένα επίμετρο: μια συνέντευξη του συγγραφέα τον Μάρτιο του 2020 στην εφημερίδα της Βραζιλίας «Zero Hora» και στην οποία επικαιροποιεί τις απόψεις του με αφορμή την πανδημία του κορονοϊού. (Δείτε στο τέλος του κείμενου).
Ο Μπέμπε τονίζει ότι στη διάρκειά της οι κυβερνήσεις ουσιαστικά αποφασίζουν ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει – «ακόμα και το πώς θα ζήσει ή θα πεθάνει». Τονίζει ότι αντί του όρου νεοφιλελευθερισμός θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε τον όρο «νεκροφιλελευθερισμός», καθώς «αυτό το σύστημα πάντα ενεργούσε με υπολογιστικά εργαλεία. Την ιδέα πως κάποιος αξίζει περισσότερο από τους άλλους. Οποιος δεν αξίζει, μπορεί να πεταχτεί».
Εμπνεόμενος από τον Φουκό, επεξεργάζεται περαιτέρω την έννοια της «βιοεξουσίας» και αναλύει το φαινόμενο του ναζιστικού κράτους, με το οποίο το δικαίωμα στη θανάτωση γνωρίζει την πλήρη ανάπτυξή του, για να φθάσει σε κορύφωση με την «τελική λύση». Υποστηρίζει ότι ο ναζισμός αντιμετώπισε τον Άλλο ως «απόπειρα εναντίον της δικής μου ζωής» και ότι η «βιοφυσική του εξάλειψη θα ενίσχυε τη δική μου δυνατότητα για ζωή και ασφάλεια». Ακολουθώντας τα χνάρια του Εντσο Τραβέρσο, λέει ότι ο ρατσισμός προϋπήρξε του ναζισμού και ήταν συνυφασμένος με την αποικιοκρατία και την έννοια του υπανθρώπου.
Πηγαίνοντας πιο πίσω αναλύει τη δουλεία στο σύστημα της φυτείας στις ΗΠΑ, όπου για τον σκλάβο ισχύει ένα τριπλό καθεστώς εξαίρεσης: απώλεια μιας (πατρογονικής) «εστίας», απώλεια των δικαιωμάτων πάνω στο σώμα του και απώλεια της πολιτικής του υπόστασης.
Στη συνέχεια επιστρέφει στο σήμερα και αναλύει την «αποικιακή κατοχή της Παλαιστίνης» από το Ισραήλ ως «την πιο ολοκληρωμένη μορφή της νεκροεξουσίας». Υπογραμμίζει ότι «η παλαιστινιακή περίπτωση αποσαφηνίζει πως η αποικιακή κατοχή της όψιμης νεωτερικότητας είναι μια ακολουθία πολλαπλών εξουσιών: πειθαρχικής, βιοπολιτικής και νεκροπολιτικής». (**)
Τα παραδείγματα μιας νεκροπολιτικής στον σύγχρονο κόσμο περιλαμβάνουν ακόμα περιπτώσεις όπως τους πολέμους σε Κόσοβο και Κόλπο, αλλά και πολλά κράτη της Αφρικής, τα οποία μαστίζονται από ασύμμετρους πολέμους τοπαρχών, οπλαρχηγών και συμμοριών, με την εμπλοκή μερίδων των κυρίαρχων τάξεων και ιμπεριαλισμών.
Στο διά ταύτα της πανδημίας, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «η νεκροπολιτική επικεντρώνεται και στο γεγονός ότι ο ιός δεν προσβάλλει τους πάντες με τον ίδιο τρόπο», καθώς οι κίνδυνοι κατανέμονται ανισομερώς. «Κάποιοι θα πεθάνουν; Ας πεθάνουν. Λυπάμαι, έτσι είναι η ζωή» δήλωσε πρόσφατα ο ακροδεξιός πρόεδρος της Βραζιλίας, Ζαΐρ Μπολσονάρο, αρνούμενος να εφαρμόσει καθολικό λοκντάουν, προκειμένου να συνεχίσει να λειτουργεί η οικονομία!
Ο Μπέμπε προβλέπει ότι η πανδημία θα αλλάξει και τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε το σώμα μας, «αφού αυτό αποτελεί πλέον απειλή για εμάς τους ίδιους». Αναφέρει μάλιστα όσους πέθαναν χωρίς να προλάβουν να τους αποχαιρετίσουν οι δικοί τους και κάηκαν ή θάφτηκαν σαν τα σκουπίδια.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Συνέντευξη του Ασιλλε Μπέμπε στην εφημερίδα Zem Hom της Βραζιλίας 31/ 03/ 2020 (Από το βιβλίο).
Η πανδημία εκδημοκράτισε τη δύναμη να σκοτώνεις, λέει ο συγγραφέας της θεωρίας της «νεκροπολιτικής». Ο κορονοϊός αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο στοχαζόμαστε πάνω στο ανθρώπινο σώμα. Έγινε ένα όπλο, λέει ο Καμερουνέζος φιλόσοφος Ασίλλε Μπέμπε.
Πολύ απλά, με το που βγαίνουμε από το σπίτι μπορούμε να κολλήσουμε τον ιό ή να τον μεταδώσουμε σε άλλους ανθρώπους. Υπάρχουν ήδη 735.000 επιβεβαιωμένα κρούσματα κατ 34.000 θάνατοι στον κόσμο. « Τώρα, έχουμε όλοι τη δυνατότητα να σκοτώσουμε», καταλήγει ο Μπέμπε. «Ο εγκλεισμός είναι στην πραγματικότητα ένας τρόπος να ρυθμίσουμε αυτή τη δύναμη.»
Ο 62χρονος Μπέμπε έγινε γνωστός το 2003, όταν επινόησε τον όρο «νεκροπολιττκή». Το αντικείμενο της έρευνάς του είναι ο τρόπος με τον οποίο κυβερνήσεις αποφασίζουν ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει – ακόμη και τον τρόπο με τον οποίο θα ζήσει ή θα πεθάνει κανείς. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Βιτβάτερσραντ στο Γιοχάνεσμπουργκ. Την Παρασκευή (27), η Νότα Αφρική κατέγραψε τους πρώτους θανάτους από τον κορονοϊό.
Η νεκροπολιτική επικεντρώνεται και στο γεγονός ότ ο ιός δεν προσβάλλει τους πάντες με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχει μια συζήτηση για το αν πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στη θεραπεία των νέων και να αφήνονται οι πιο ηλικιωμένοι να πεθάνουν. Υπάρχουν επίσης εκείνοι, όπως ο πρόεδρος Ζαΐρ Μπολσονάρο, που επιμένουν στη γραμμή πως η οικονομία δεν πρέπει να σταματήσει να λειτουργεί ακόμη κι αν μέρος του πληθυσμού χρειαστεί να πεθάνει, προκειμένου να εξασφαλιστεί η παραγωγή.
«Κάποιοι θα πεθάνουν; Ας πεθάνουν. Λυπάμαι, έτσι είναι η ζωή», είπε πρόσφατα ο Βραζιλιάνος.
«Το καπιταλιστικό σύστημα βασίζεται στην άνιση κατανομή των ευκαιριών να ζήσεις ή να πεθάνεις», λέει ο Μπέμπε. «Η λογική της θυσίας βρισκόταν πάντα στην καρδιά του νεοφιλελευθερισμού, που θα έπρεπε να τον ονομάσουμε νεκροφιλελευθερισμό. Αυτό το σύστημα πάντα λειτουργούσε με την ιδέα πως κάποιος αξίζει περισσότερο από τους άλλους. Όποιος δεν έχει αξία, μπορεί να πεταχτεί.»
ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιες είναι οι πρώτες σας εντυπώσεις από αυτή την πανδημία;
A.M. Προς το παρόν νιώθω αιφνιδιασμένος, καταρρακωμένος από τις διαστάσεις αυτής της συμφοράς. Ο κορονοϊός πράγματι είναι μια συμφορά που μας φέρνει αντιμέτωπους με μια σειρά άβολα ζητήματα. Είναι ένας ιός που επηρεάζει την ικανότητά μας να αναπνέουμε.
Ε. Και υποχρεώνει κυβερνήσεις και νοσοκομεία να αποφασίζουν ποιοι θα συνεχίζουν να αναπνέουν.
A.M. Ακριβώς. Το ζητούμενο είναι να βρεθεί τρόπος που θα εγγυάται ότι κάθε άτομο θα μπορεί να αναπνέει. Αυτή θα όφειλε να είναι η δική μας πολιτική προτεραιότητα. Επίσης θεωρώ ότι ο φόβος μας από τον εγκλεισμό, την καραντίνα, σχετίζεται με τον φόβο μας να αναμετρηθούμε με το προσωπικό μας τέλος. Αυτός ο φόβος έχει σχέση με το ότι δεν θέλουμε να εκχωρήσουμε τον θάνατό μας σε άλλους ανθρώπους.
Ε. Ο κοινωνικός εγκλεισμός μάς προσφέρει, κατά κάποιον τρόπο, μια εξουσία πάνω στον θάνατο;
A.M. Ναι, μια σχετική εξουσία. Μπορούμε να ξεφύγουμε από τον θάνατο ή να τον καθυστερήσουμε. Η ανάσχεση του θανάτου είναι ο πυρήνας αυτών των πολιτικών εγκλεισμού. Αυτό είναι μια εξουσία. Όμως δεν είναι μια εξουσία απόλυτη, γιατί εξαρτάται από άλλους ανθρώπους.
Ε. Εξαρτάται επίσης από το αν οι άλλοι άνθρωποι απομονωθούν;
A.M. Ναι. Μια άλλη παράμετρος είναι πως πολλοί άνθρωποι που πέθαναν μέχρι τώρα δεν είχαν τον χρόνο του αποχαιρετισμού. Πολλοί από αυτούς αποτεφρώθηκαν ή ενταφιάστηκαν αμέσως, χωρίς καθυστέρηση. Σαν να ήταν σκουπίδια από τα οποία έπρεπε να απαλλαγούμε το συντομότερο δυνατό. Αυτή η λογική της απαλλαγής εκδηλώνεται ακριβώς σε μια στιγμή που έχουμε ανάγκη, τουλάχιστον από θέση αρχής, την κοινότητά μας. Και δεν υφίσταται κοινότητα αν δεν μπορούμε να πούμε αντίο σ’ εκείνους που έφυγαν, να τους κηδέψουμε. Το ερώτημα είναι: Πώς θα καλλιεργήσουμε κοινότητες σε μια στιγμή συμφοράς;
Ε. Τι συνέπειες θα αφήσει η πανδημία στην κοινωνία;
A.M. Η πανδημία θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε το σώμα μας. Το σώμα μας αποτελεί πλέον απειλή για μας τους ίδιους. Η δεύτερη συνέπεια είναι πως αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόμαστε το μέλλον, την επίγνωση του χρόνου. καφνικά δεν γνωρίζουμε πώς θα είναι το αύριο.
Ε. Το σώμα μας αποτελεί επίσης μια απειλή για τους άλλους, αν δεν παραμείνουμε σπίτι;
A.M. Ναι. Τώρα έχουμε όλοι τη δύναμη να σκοτώσουμε. Η εξουσία της θανάτωσης εκδημοκρατίστηκε απολύτως. O εγκλεισμός αποτελεί έναν τρόπο να ρυθμπεί αυτή η εξουσία.
Ε. Άλλη συζήτηση που προκαλεί η νεκροπολιτική είναι το ζήτημα ποια θα έπρεπε να είναι η πολιτική προτεραιότητα αυτή τη στιγμή, να σωθεί η οικονομία ή να σωθεί ο πληθυσμός; Η βραζιλιάνικη κυβέρνηση επιμένει να δοθεί προτεραιότητα στη σωτηρία της οικονομίας.
A.M. Αυτή είναι η λογική της θυσίας που πάντα υπήρχε στην καρδιά του νεοφιλελευθερισμού, που θα έπρεπε να τον ονομάσουμε νεκροφιλελευθερισμό. Αυτό το σύστημα πάντα ενεργούσε με υπολογιστικά εργαλεία. Η ιδέα πως κάποιος αξίφ περισσότερο από τους άλλους. Όποιος δεν αξίζει μπορεί να πεταχτεί. Το ερώτημα είναι τι κάνουμε μ’ εκείνους που αποφασίζουμε πως δεν έχουν καμιά αξία. Αυτό το ερώτημα είναι φανερό πως αφορά πάντα τις ίδιες φυλές, τις ίδιες κοινωνικές τάξεις, και τα ίδια φύλα.
Ε. Όπως με την επιδημία του HIV, όπου οι κυβερνήσεις καθυστέρησαν να αντιδράσουν επειδή τα θύματα ήταν περιθωριακοί, Μαύροι, ομοφυλόφιλοι χρήστες ναρκωτικων;
A.M. θεωρητικά, ο κορονοϊός θα μπορούσε να σκοτώσει όλο τον κόσμο. Απειλούνται οι πάντες. Ωστόσο, άλλο πράγμα είναι να περιορίζεσαι στα προάστια, σε μια δεύτερη κατοικία, στην εξοχή, κι άλλο πράγμα να βρίσκεσαι στη γραμμή του μετώπου- να δουλεύεις σ’ ένα κέντρο υγείας χωρίς μάσκα. Υπάρχει μια κλίμακα για το πώς κατανέμονται οι κίνδυνοι σήμερα.
Ε. Ορισμένοι πρόεδροι αναφέρονται στη μάχη ενάντια στον κορονοϊό σαν να πρόκειται για πόλεμο. Η επιλογή της λέξης έχει σημασία αυτή τη στιγμή; Σ’ ένα έργο σας γράψατε πως ο πόλεμος είναι μια ξεκάθαρη άσκηση της νεκροπολιτικής.
A.M. Είναι δύσκολο να δοθεί ένα όνομα σ’ αυτό που συμβαίνει στον κόσμο. Δεν είναι μόνο ένας ιός. Καθώς είναι άγνωστο τι θα συμβεί, αναγκάζει κράτη σε όλο τον κόσμο να επανέλθουν σε παλιές ορολογίες που χρησιμοποιούνταν στους πολέμους. Εκτός των άλλων, τα άτομα υπαναχωρούν προς το εσωτερικό των συνόρων του εθνικού κράτους τους.
Ε. Έχει ενισχυθεί ο εθνικισμός στη διάρκεια αυτής της πανδημίας;
A.M. Ναι. Ο κόσμος υποχωρεί για το «chez-soi», όπως λένε οι Γάλλοι. Στο σπίτι. Λες κι αν πεθάνεις μακριά από το σπίτι θα ήταν το χειρότερο πράγμα που θα μπορούσε να συμβεί στη ζωή σου. Τα σύνορα κλείνουν. Δεν θέλω να πω πως αυτά θα έπρεπε να μείνουν ανοιχτά. Όμως υπάρχουν κυβερνήσεις που αντιδρούν σ’ αυτή την πανδημία με εθνικιστικές κινήσεις, με αυτό το φαντασιακό των συνόρων, του τείχους.
Ε. Έπειτα από αυτή την κρίση, θα επιστρέψουμε σε ό,τι ήμασταν πριν;
A.M. Την επόμενη φορά το πλήγμα θα είναι ακόμα πιο βαρύ απ’ ό,τι σ’ αυτή την πανδημία. Η ανθρωπότητα κινδυνεύει. Η πανδημία, αν την πάρουμε στα σοβαρά, αποκαλύπτει πως η ιστορία μας εδώ στη γη δεν είναι εγγυημένη. Δεν υπάρχει εγγύηση πως θα είμαστε εδώ για πάντα. Το εύλογο ερώτημα είναι πώς η ζωή χωρίς εμάς κατ είναι το ερώτημα κλειδί αυτού του αιώνα.
Σημειώσεις:
*) Achille Mbembe – Ασίλλε Μπέμπε: Καμερουνέζος φιλόσοφος και πολιτικός επιστήμονας, σπούδασε ιστορία στη Σορβόνη και πολιτικές επιστήμες στο Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών. Δίδαξε στα πανεπιστήμιο Columbia, Yale και Duke. Σήμερα είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βιτβάτερσραντ στο Γιοχάνεσμπουγκ.
Έγινε ευρύτερα γνωστός με αυτό το δοκίμιο που δημοσιεύτηκε το 2003 στο περιοδικό Public Culture και κυκλοφόρησε (επαυξημένο) σε βιβλίο το 2019. Έχει γράψει επίσης για τη μετααποικιοκρατία στην αφρικανική ήπειρο.
Τα κύρια ερευνητικά θέματα του Mbembe είναι η αφρικανική ιστορία, οι μετααποικιακές σπουδές και η πολιτική και η κοινωνική επιστήμη. Το κεντρικό του έργο, On the Postcolony , μεταφράστηκε στα αγγλικά και κυκλοφόρησε από το University of California Press το 2001.
Ο Mbembe ισχυρίζεται ότι η έννοια του Michel Foucault για τη βιοεξουσία – ως συνάθροιση πειθαρχικής δύναμης και βιοπολιτικής – δεν είναι πλέον αρκετή για να εξηγήσει αυτές τις σύγχρονες μορφές υποταγής. Στις απόψεις του Φουκώ σχετικά με τις έννοιες της κυρίαρχης εξουσίας και της βιοεξουσίας, ο Mbembe προσθέτει την έννοια της νεκροπολιτικής, η οποία ξεπερνά την απλή «εγγραφή σωμάτων σε πειθαρχικά όργανα».
Συζητώντας τα παραδείγματα της Παλαιστίνης, της Αφρικής και του Κοσσυφοπεδίου, ο Mbembe δείχνει πώς η εξουσία της κυριαρχίας τίθεται τώρα σε εφαρμογή μέσω της δημιουργίας ζωνών θανάτου όπου ο θάνατος γίνεται η απόλυτη άσκηση κυριαρχίας και η πρωταρχική μορφή αντίστασης.
**) Απαγόρευση ομιλίας του Achille Mbembe στην Γερμανία. Τον Μάιο του 2019 το γερμανικό κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα που χαρακτηρίζει το κίνημα BDS αντισημιτικό. Επιπλέον, όλα τα γερμανικά κρατίδια συμβουλεύτηκαν να αρνηθούν τη δημόσια χρηματοδότηση για εκδηλώσεις ή άτομα που υποστηρίζουν αυτό το κίνημα.
Στις αρχές του 2020, ο ομοσπονδιακός επίτροπος για την Εβραϊκή Ζωή και την καταπολέμηση του αντισημιτισμού, Φέλιξ Κλάιν, ζήτησε την ακύρωση της κεντρικής ομιλίας του Mbembe που είχε προγραμματιστεί να πραγματοποιηθεί στις 14 Αυγούστου εκείνο το καλοκαίρι στη Ruhrtriennale καλεσμένος του κινήματος BDS. Υποστήριξε ότι ο Μπέμπε είχε «σχετικοποιήσει το Ολοκαύτωμα και αρνήθηκε το δικαίωμα του Ισραήλ να υπάρχει». Η πρόσκληση αποσύρθηκε και το ίδιο το φεστιβάλ ακυρώθηκε και με την δικαιολογία της πανδημίας.
Τα στοιχεία για αυτήν την κατηγορία βασίστηκαν σε σχόλια που έκανε ο Mbembe σε δύο βιβλία όπου έκανε παραλληλισμούς μεταξύ των εποικιστικών πολιτικών που εφαρμόστηκαν απο την ισραηλινή κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών και της Νότιας Αφρικής υπό το Απαρτχάιντ. Ο Mbembe υποστηρίχθηκε από ομάδες Ισραηλινών και Εβραίων ακαδημαϊκών, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων εξεχόντων Γερμανών μελετητών του Ολοκαυτώματος. Εκφράστηκαν ανησυχίες σχετικά με αυτό που κάποιοι υποστήριξαν ότι ήταν μια «όπλιση του αντισημιτισμού».
Το βιβλίο σε pdf: Νεκροπολιτική by Achille Mbembe (Ασίλλε Μπέμπε)
(πηγή pdf: https://b-ok.xyz/book/11836749/81ef6d)
Autonomi Drasi 