Αμεσοδημοκρατικές και κοινοτιστικές ρίζες του αναρχισμού στην Ελλάδα

Αμεσοδημοκρατικές και  κοινοτιστικές ρίζες του αναρχισμού στην Ελλάδα

( Μικρό ιστορικό αφιέρωμα )

Πρόλογος / εισαγωγή / επιμέλεια: Γιώργος Μεριζιώτης

Πρόλογος

«… Ένα δημοκρατικό πολίτευμα είναι εκατό φορές καλύτερο από ένα δεσποτικό απολυταρχικό  μοναρχικό καθεστώς … » (α)  Μιχαήλ Μπακούνιν

Από τότε που ειπώθηκαν αυτά από τον Μπακούνιν ενάντια στις μοναρχίες, τους αυτοκράτορες  και τον δεσποτισμό, έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι. Σε πολλές περιπτώσεις το δημοκρατικό πολίτευμα κατάντησε να είναι χειρότερο και από το δεσποτικό. Ενώ τα λεγόμενα δικαιώματα του ανθρώπου ή τα ατομικά δικαιώματα έχουν καταντήσει τυπικές έννοιες που δρουν σαν εμπόδιο και ενάντια στην κοινωνική ισότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη – αλληλεγγύη  και την ελευθερία. Αυτό το δημοκρατικό πολίτευμα που παραμένει στην κοινωνική – πολιτική του βάση ολιγαρχικό, εμφανίστηκε και εμφανίζεται με δύο εκδοχές.

Η μία είναι η φιλελεύθερη ολιγαρχική εκδοχή, η δυτική αστική δημοκρατία με τις τυπικές ελευθερίες, και η άλλη είναι η απολυταρχική, ή η ολοκληρωτική εκδοχή, φασισμος -ναζισμός, οι λαϊκές δημοκρατίες των ανατολικών χωρών τύπου Σοβιετική Ένωση και  οι θεοκρατικές δημοκρατίες τύπου Ιράν κλπ.

Ακριβώς επειδή και τα δύο είναι ολιγαρχικά συστήματα, δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον περιορισμό να γίνονται  απολυταρχικά ή στην εποχή μας  ολοκληρωτικά κατασταλτικά, [β]από τη στιγμή που η μεγάλη πλειοψηφία του λαού, οι από κάτω, οι πληβειακές τάξις   εναντιώνεται στις οικονομικές και πολιτικές επιλογές των ολιγαρχικών πολιτικοοικονομικών  ελίτ που διευθύνουν – διευθετούν αυτά τα συστήματα μέσω των κυβερνώντων και του κράτους.

Κλίνοντας το θέμα αυτό υποστηρίζω  – μετά βεβαιότητας  – ότι  τα δυο παρακάτω χορεία  ισχύουν (δυστυχώς) μέχρι σήμερα.

«…Η ελευθερία χωρίς σοσιαλισμό είναι προνόμιο και αδικία και ο σοσιαλισμός χωρίς ελευθερία είναι υποδούλωση και βαρβαρότητα… Είμαστε επίσης εχθροί της πατριαρχικής και νομικής εξουσίας των συζύγων πάνω στις γυναίκες, των γονέων πάνω στα παιδιά και αυτό επειδή η ιστορία μας διδάσκει ότι ο δεσποτισμός στην οικογένεια είναι το σπέρμα του πολιτικού δεσποτισμού στο κράτος…» Μιχαήλ Μπακούνιν,1814 – 1876

Η αμεσοδημοκρατική  και κοινοτιστική μας παρακαταθήκη

Χρειάστηκε να περάσουν πάνω από 100 χρόνια, δηλαδή περίπου το 1974-75, που αρχίζουν να ξαναμπαίνουν στην ελληνική κοινωνία τα ζητήματα της άμεσης δημοκρατίας, του κοινωνικού και πολιτικού αποκεντρωτισμού,  του κοινοτισμού, του αντιαυταρχικού σοσιαλισμού ή ελευθεριακού κομμουνισμού.[γ] Τι έφταιξε; Είναι μια συζήτηση που χρειάζεται κάποια στιγμή να ανοίξει .

Ο «Δημοκρατικός Σύλλογος  Πάτρας»

Στης αρχές  του 1876, οι αναρχικοί της Πάτρας τολμούν να εκδώσουν στην εφημερίδα τους και το καταστατικό τους. Συνελήφθησαν όλοι από το μοναρχικό καθεστώς του βασιλιά Γεωργίου Α΄.[δ] Τα μέλη του Συλλόγου εξέτισαν πολύμηνες φυλακίσεις.Η εφημερίδα και το τυπογραφείο κατασχέθηκαν και αυτός ο βαθιά αμεσοδημοκρατικός και ουμανιστικός  λόγος τους, χλευάστηκε βάναυσα.

Σε αυτό το σημείο να μην λησμονήσω  να αναφέρω μια  επιπλέον σημαντική παράμετρος, ήταν ακόμα  νωπά τα γεγονότα που συντάραξαν τις άρχουσες τάξις της Ευρώπης το 1871 με την Κομμούνα του Παρισιού, όλες οι κυβερνήσεις έπαιρναν προληπτικά κατασταλτικά μέτρα για τυχών εξάπλωση παρόμοιων γεγονότων. Ο “Δημοκρατικός Σύλλογος Πάτρας» δημιουργήθηκε ακριβώς πέντε  χρόνια μετά τα γεγονότα της Κομμούνας του Παρισιού το 1876.

Σε πολλούς σημερινούς αναρχικούς ίσως να ξενίζει το Δημοκρατικός αλλά υπενθυμίζω ότι και ο Μιχαήλ Μπακούνιν μια δεκαετία πιο μπροστά από την ίδρυση του Σύνδεσμο της Πάτρας το 1876, ήταν από τους συνιδρυτές της Λίγκας (σύνδεσμος) «Για την Δημοκρατία και την Ειρήνη» και αυτός ο Σύνδεσμος ήτα η αφορμή να βάλει θέμα ο Μαρξ στην (πρώτη) Διεθνή για να τον διαγράψουν, όπου τελικά διαγράφηκε.

Ο Μπακούνιν αυτός ο μεγάλος κοινωνικώς επαναστάτης πίστευε σε αντίθεση με πολλούς νεοαναρχικούς (όχι κατ΄ ανάγκη ηλικιακά) ότι μέχρι να έρθει η μεγάλη επανάσταση είναι χρήσιμο να συμμετέχουμε σε ενδιάμεσους αγώνες, έτσι λοιπόν συμμετέχει σε συλλαλητήρια, σε εξεγέρσεις και σε διάφορα φόρα, ένα από τα αυτά τα φόρα ήταν και η Λίγκα.(περισσότερα δείτε στην σημείωση [ε] )

Εισαγωγή

Αξίζει να δαπανήσουμε λίγο χρόνο διαβάζοντας αυτό το κείμενο ως “τιμής ένεκεν” σε αυτούς τους ανθρώπους που ίδρυσαν την πρώτη σοσιαλιστική (ανεξάρτητα πολιτικής τάσης) συλλογικότητα την Ελλάδα. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν οι πρώτοι που έθεσαν το ζήτημα της άμεσης δημοκρατίας, της πολιτικής και κοινωνικής αποκέντρωσης, τον κοινοτισμό, την αυτονομία των δήμων και κοινοτήτων, τον φεντεραλισμό (ομοσπονδισμό) και τον αντιαυταρχικό σοσιαλισμό στην ελληνική κοινωνία. Οι άνθρωποι αυτοί μέσα από την συλλογικότητα τους συνέταξαν και κυκλοφορήσαν το πρώτο αντιεθνικιστικό – διεθνιστικό κείμενο στην Ελλάδα. (σημ. βλέπε “Το Ανατολικό Ζήτημα” προσθήκη 1)

Η ζωή του Δημοκρατικού Συλλόγου της Πάτρας ήταν σύντομη λόγο καταστολής, αλλά και λόγο ότι λοιδορήθηκαν και χλευάστηκαν βάναυσα. Ο λόγος τους – λίγο αργότερα – συκοφαντήθηκε και από τους αυταρχικούς σοσιαλιστές όλων των τάσεων συμπεριλαμβανόμενων και των μαρξιστών, σαν  παιδαριώδης, ονειροπόλος, ρομαντικός και ουτοπικός. Ακόμα και ιστορικοί ή ιστοριοδίφες μαρξιστές ή φιλελεύθεροι (Κορδάτος, Μοσκώφ, Δημητρίου κλπ) από την μια ενώ τους παρουσιάζουν στα συγγράμματα τους από την άλλη τους διανθίζουν με διάφορα κοσμητικά επίθετα.

Για πάνω από ένα αιώνα στην ελληνική κοινωνία (περισσότερο από άλλες κοινωνίες γιατί υπήρξε πλήρης έλλειψη) μονοπώλησε την σοσιαλιστική εκδοχή ο αυταρχικός μαρξιστικός επιστημονικός σοσιαλισμός, (εδώ δεν χρειάζεται να αναφέρω τα αποτελέσματα αυτής της μονοπώλησης σε εγχώριο και σε παγκόσμιο επίπεδο) για εκατό σχεδόν χρόνια απουσίασαν – με έναν συλλογικό τρόπο – από την ελληνική κοινωνία οι εκδοχές του ουτοπικού και ελευθεριακού αντιεξουσιαστικού σοσιαλισμού.

Αυτή η έλλειψη είναι καταφανής γιατί θα υπήρχε τόσο μια άλλη οπτική για τα κοινωνικά δρώμενα στην χώρα, όσο  και του ότι θα είχαμε μια άλλη οπτική γωνία και εμείς και ένα τμήμα της κοινωνίας αν οι αναρχικοί – σε συλλογικό επίπεδο – ήταν παρόντες σε κοσμοϊστορικά γεγονότα όπως σε τοπικό, οι βαλκανικοί πόλεμοι,η εκστρατεία του ελληνικού κράτους στην μικρά Ασία μέσα από τον μεγαλοϊδεατισμό, η μικρασιατική καταστροφή και η προσφυγιά, και σε υπερτοπικό επίπεδο, ο πρώτος και δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος,  μετά η κατοχή, το αντάρτικο, ο εμφύλιος κλπ να μην αραδιάζω και άλλα ιστορικά γεγονότα.

Κλίνοντας την  εισαγωγή έρχομαι στο σήμερα και το τώρα. Ζούμε στην εποχή του γκρίζου – σαν την στάχτη και το μπετόν – του μαύρου -σαν τα αποκαΐδια -, ζούμε στην εποχή της αριθμοποίησης του ανθρώπου ως νούμερο στις στατιστικές, ζούμε την απόλυτη δικτατορία του εφικτού, του ρεαλισμού, του πραγματισμού, του προγραμματισμού και της μηχανοποίησης του ανθρώπου, ζούμε ως καταναλωτές των προϊόντων των μμε και των σόσιαλ μίντια, τις ζωές των άλλων.

Ζούμε μια ζωή τσιμενταρισμένη στο τώρα σε ένα διαρκές παρόν “συμβαίνει τώρα”, τι συνέβη πριν, τι θα συμβεί μετά δεν μας απασχολεί, γιατί ζούμε σε μια εποχή που o χρόνος έχει χάσει την υπόσταση του, δεν βιώνεται.

Το ταξίδι και αυτό έχει χάσει το νόημα του, έχουμε γίνει όλοι υπαρξιακοί τουρίστες δεν μας ενδιαφέρει το ταξίδι, η περιπλάνηση, αλλά  το τέλος του,  η αφετηρία, ο προορισμός.

Έχουμε τσιμπήσει όλοι το παραμύθι, την ντόπα του αστισμού, “πιο γρήγορα, πιο ψηλά, πιο δυνατά” – που δεν απευθύνετε μόνο στους αθλητές – πιο άδεια, πιο άδεια, [ζ] θα έλεγα, άδεια από συναίσθημα, άδεια από όνειρα σαν υπάκουες  καλολαδωμένες μηχανές, και ας μας προειδοποίησε ο ποιητής δυο αιώνες πριν:

«Ο άνθρωπος μ΄ ενάρετη ψυχή,   μήτε διατάζει, μήτε υπακούει. Η εξουσία, σαν πανούκλα που αφανίζει,  μολύνει ότι αγγίζει  και η υπακοή όλεθρος για  κάθε χάρισμα, αρετή, αλήθεια κι ελευθερία, σκλάβους τους ανθρώπους κάνει, και από τον άνθρωπο μονάχα ένα αυτόματο, μια μηχανή. »  Πέρσι Σέλλεϋ  (1792 – 1822)

Ευτυχώς που ζούμε σε έναν πλανήτη που συνεχίζει να ταξιδεύει στο σύμπαν και στο χωροχρόνο, ευτυχώς που αυτός ο πλανήτης συνεχίζει να  περιπλανιέται και δεν λαβαίνει υπόψη του την κατάσταση της ανθρωπότητας, μιας ανθρωπότητας που όπως έλεγε και ο ποιητής Όσκαρ Ουάιλντ :

«Ένας χάρτης του κόσμου που δεν περιέχει την Ουτοπία δεν αξίζει να τον κοιτάξεις καν, γιατί αφήνει έξω τη μόνη χώρα όπου η Ανθρωπότητα πάντα θα προσγειώνεται. Κι όταν προσγειωθεί, κοιτάζει πέρα και, βλέποντας μια καλύτερη χώρα, ξεκινάει για εκεί. Πρόοδος είναι η υλοποίηση της μιας μετά την άλλη Ουτοπίας»

Να ξαναβάλουμε μπροστά το όνειρο πηγαίνοντας στις πηγές, όχι ως στείρα επιστροφή στο παρελθών, αλλά γονιμοποιώντας το μέλλον γιατί…

“ …το σπέρμα μιας άποψης κινείτε αέναο στον κόλπο της φαντασίας σας και κάπου, κάποτε, ένας τυχαίος οργασμός θα το γονιμοποιήσει …”. Γ. Μεριζιώτης

Την δεκαετία του ογδόντα σε μια αναρχική συλλογικότητα που ήμουν, (Αναρχική ομάδα Δραπετσώνας-Κερατσινίου) το εντιτόριαλ της εφημεριδούλας – ενημερωτικού  δελτίου «Αυτόνομη Δράση» – που βγάζαμε έλεγε:

«Από τον χώρο της πολιτικής και κοινωνικής αυτονομίας.

Για την διευθέτηση και αυτοοργάνωση του τοπικού και εργασιακού περιβάλλοντος χώρου και χρόνου.

Στην γενικευμένη πολιτική και κοινωνική αυτοδιεύθυνση»

Αυτό είναι το μέλλον, άλλοι το ονομάζουν Τοπικοποίηση, τους αφιερώνω αυτό το κείμενο- εργασία.

Ο «Δημοκρατικός Σύλλογος Πάτρας»  η ίδρυση – τα μέλη

Ο «Δημοκρατικός Σύλλογος της Πάτρας» θα ιδρυθεί στις αρχές του 1876 και είναι μια αναρχοσοσιαλιστική ομάδα. Τα κυριότερα μέλη του «Συλλόγου», τα οποία γνωρίζουμε από τις μέχρι σήμερα έρευνες και την δημοσιευμένη βιβλιογραφία, είναι διανοούμενοι και εργαζόμενοι. Ο Διονύσιος Αμπελικόπουλος καθηγητής των μαθηματικών σε Γυμνάσιο και γνώστης των σοσιαλιστικών τάσεων της εποχής. Ο Κωνσταντίνος Γριμμάνης εμποροϋπάλληλος-λογιστής. Ο Παναγιώτης Ευμορφόπουλος παλιός πατρινός τυπογράφος και ιδιοκτήτης του τυπογραφείου «Φοίνιξ», εκδότης πολλών αχαϊκών εφημερίδων. Ο γιος του, Αλέξανδρος Ευμορφόπουλος τον οποίο αργότερα, το 1896, θα συναντήσουμε να διευθύνει την εφημερίδα «Επί τα Πρόσω».

Ο Κωνσταντίνος Μπομποτής δικηγόρος, ο Γεώργιος Παπαρρήτωρ εισοδηματίας ο οποίος θα συνεργαστεί το 1885 στο «Άρδην» του Π. Δρακούλη , ο Ιωάννης Ασημακόπουλος, ο Δημήτρης Σπαθάρας, ο Παναγιώτης Σουγλέρης, ο Γιώργος Στράτος. Οι συνεδριάσεις τους γινόντουσαν σε ιδιαίτερο χώρο, στον οποίο υπήρχε μια πλούσια βιβλιοθήκη, και τους τοίχους κοσμούσαν εικόνες από την παρισινή Κομμούνα. Κοντά στα μέλη αυτά δημιουργήθηκε ένας κύκλος κυρίως φοιτητών και σπουδαστών, που συνεδρίαζε και συζητούσε και από τον οποίο προήλθαν οι πρώτοι πυρήνες προπαγάνδας και αντίστασης σε κάθε μορφή εξουσίας.

Ο ρόλος των Ιταλών  εξόριστων αναρχικών της Πάτρας

Προτού δούμε τα πεπραγμένα του «Δημοκρατικού Συλλόγου Πάτρας» ας δούμε περιληπτικά μια πτυχή από την κοινωνική ατμόσφαιρα της πόλης.

 Ή ’Ιταλία εκείνης της εποχής αποτελεί το κέντρο της αναρ­χικής κίνησης του Μπακούνιν, του οποίου τα κοινωνικά κηρύγμα­τα προσελκύουν όσους έχουν απογοητευθεί από τις πολιτικές λύ­σεις και ιδιαίτερα από τον  Μαντσίνι, ο όποιος έχει τοποθετηθεί αρνητικά απέναντι στην Κομ­μούνα του Παρισιού .

«Όλοι οι συγγραφείς πιθανολογούν ότι οι Ιταλοί πολιτικοί πρόσφυγες στην Πάτρα είναι εκείνοι πού βοήθησαν την οργάνωση στη διεθνή της διασύνδεση, ενθάρρυνση και προσανατολισμό. ‘Ο ιστορικός Κωστής Μοσκώφ περιγράφει όλο το κοινωνικό πλαίσιο και αναφέρει: «…Μέσα στην κοινωνία τής Πάτρας σημαντική θέση κατέχει η μεγάλη ιταλική παροικία – τα 10-15% του πληθυσμού της πόλης ως τον τελευταίο ακόμα πόλεμο –  είναι η παροικία συγκροτημένη από τούς πρόσφυγες ’Ιταλούς επαναστάτες του 1848, πού διατηρεί στενούς πάντα δεσμούς με την οικονομική, πολιτική και πολιτι­στική ζωή της πατρίδας της. Δικηγόροι, δάσκαλοι, σαράφηδες, ναυτικοί, πράκτορες, τεχνίτες και μικρέμποροι τα μέλη τη.  Στην ιδεολογία τους εθνικιστές, ριζοσπάστες, οπαδοί του Γαριβάλδη καί του Mazini, αναρχικοί, ουτοπικοί σοσιαλιστές, όλα τα ρεύματα της γειτονικής Ευρώπης …»

Μία διπλωματική αναφορά της εποχής είναι κατηγορηματική: «…Ή παρουσία στην Πάτρα μιας μεγάλης Ιταλικής παροι­κίας ήταν αποφασιστική για τη δημιουργία μιας αναρχικής ομάδας, πού εκδηλώθηκε σε πράξεις, των οποίων ή ανάμνηση είναι ακόμα ζωντανή στην Ευρώπη…»

Η συμμετοχή στο Συνέδριο της Βέρνης

Στην  8ο συνέδριο της Βέρνης   της  αναρχικής «Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων» [η] θα διεξαχθεί στη πόλη Βέρνη της Ελβετίας  από τις 26 έως τις 29 Οκτωβρίου 1876. Στην ημερήσια διάταξη που δημοσιεύεται στο «Δελτίο της ομοσπονδίας της Γιούρας» περιλαμβάνονται εκτός των άλλων και προτάσεις από διάφορες εθνικές ομοσπονδίες που στοχεύουν στην ενότητα όλων των σοσιαλιστικών τάσεων.

Οι πατρινοί αναρχικοί, δεν μπορούν να παραβρεθούν λόγο οικονομικών δυσκολιών και ενημερονουν οτι θα τους εκπροσωπήσει ο Ιταλός αναρχικός Adrea Costa. Στις  22 Οκτωβρίου στο «Δελτίο της Γιούρας» δημοσιεύεται ότι: «ένας συγκεκριμένος αριθμός σοσιαλιστών από  τη χώρα  θα στείλουν στο συνέδριο της Βέρνης  όπου θα εκθέτουν τις ιδέες τους σχετικά με την οργάνωση της εργασίας. Έχουν αναθέσει την ανάγνωση αυτού του εγγράφου στον αναρχικό Adrea Costa ο οποίος κατοικεί μόνιμα στην Ελβετία. Αυτή θα είναι η πρώτη φορά που η Ελλάδα θα πάρει μέρος σε ένα συνέδριο της Διεθνούς». Μία επισήμανση, την εποχή αυτή όλες οι τάσης  του σοσιαλιστικού χώρου, αυτοπροσδιορίζονται ως σοσιαλιστικές, ενώ στην Ελλάδα χρησιμοποιούν συνήθως τον όρο κοινωνιστές.

Οι αποφάσεις του συνεδρίου θα σταλούν στους πατρινούς αναρχικούς, οι οποίοι θα τις αποδεχτούν με επιστολή τους τον Δεκέμβριο του 1876, και θα συνδεθούν με το Γραφείο της Διεθνούς στην ελβετική Γιούρα. Η επιστολή δημοσιεύεται στο «Δελτίο της Γιούρας» με την παρακάτω υπόμνηση και με ημερομηνία 7 Ιανουαρίου 1877: Λάβαμε μια απάντηση, σταλμένη από τον Γραμματέα του Δημοκρατικού Συλλόγου της Πάτρας, στο γράμμα που τους απηύθυνε η επιτροπή αλληλογραφίας του συνεδρίου της Βέρνης. Διαβάζουμε μεταξύ άλλων:

{…} «Λάβαμε το αδελφικό γράμμα που μας απευθύνατε καθώς και την επίσημη περίληψη του συνεδρίου. Αν καταλάβαμε καλά το σκεπτικό σας, είμαστε πεπεισμένοι ότι υπάρχει πλήρης αρμονία ανάμεσα στις ιδέες μας και τις αρχές του προγράμματός σας. Έχοντας μεγάλη επιθυμία να αποκτήσουμε δεσμούς πιο οικείους μαζί σας, διότι ελπίζουμε ότι η αλληλεγγύη μας θα έχει σαν αποτέλεσμα το θρίαμβο των κοινών μας ιδεών, θα αρχίσουμε από σήμερα μια κανονική αλληλογραφία. Δεχτείτε τους αδελφικούς χαιρετισμούς από όλους τους συντρόφους στην Ελλάδα.
Στο όνομα του Δημοκρατικού Συλλόγου της Πάτρας.
Κωνσταντίνος Α. Γριμμάνης. {…}

Τι αποδέχονται και σε τι συμφωνούν όμως; Το συνέδριο επικυρώνει τον Κολεχτιβισμό (αναδιανομή ανάλογα με την εργασία που προσφέρει ο καθένας) ως βασικό στοιχείο της προπαγάνδας της Διεθνούς, υποστηρίζει ότι ο «αμοιβαίος σεβασμός» και η «ειρηνική παράλληλη εξέλιξη» θα μπορούσαν και θα έπρεπε να υπάρχουν μεταξύ ελευθεριακών και εξουσιαστών σοσιαλιστών και υιοθετεί τον σεβασμό όλων των μέσων δράσης που επιλέγει κάθε εθνική ομοσπονδία.

Οι σχέσεις που αναπτύσσει πλέον η οργάνωση της Πάτρας, της επιτρέπουν να έρθει σε επαφή με τις αντίστοιχες αναρχικές ιταλικές οργανώσεις Οι επαφές αυτές αποδεικνύονται από την αλληλογραφία της ομάδας με τα αναρχικά περιοδικά Plebe (Η Πλέμπα) του Μιλάνου και Il Martello (Το Σφυρί) της Μπολόνια. Στο τελευταίο, στο φύλλο της 11ης Μαρτίου 1877, επιστολή που έχει σταλεί μεταξύ των άλλων αναφέρει:

«…από τις 20 Ιανουαρίου σας στείλαμε μίαν επιστολή, στην οποία σας εκθέταμε τις αντιλήψεις μας γύρω από την κοινή μας υπόθεση, και στο τέλος προσθέταμε: Ο τύπος και ο τρόπος της παρέμβασής μας δεν μπορεί να είναι όμοιοι σε κάθε χώρα, αλλά μόνο οι κάτοικοι ενός ορισμένου μέρους είναι σε θέση να γνωρίζουν ποια μέσα πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Ο λαός δεν είναι μια TABULA RASA, αλλά γραμμένο βιβλίο και στο λαό πρέπει να στηρίξουμε την υπόθεσή μας. Προσθέταμε επίσης: Ο τελικός μας σκοπός είναι η ευημερία του ανθρώπου και αποδοκιμάζουμε όλους εκείνους που θέλουν να πετύχουν την βαθμιαία χειραφέτηση του λαού.  Συμφωνούμε μαζί σας ότι μόνο με την Επανάσταση μπορούμε να ελπίζουμε…». (δημοσιευμένο από τον Μ. Δημητρίου).

Από το παραπάνω απόσπασμα είναι φανερό ότι στηρίζουν ανεπιφύλακτα τις αποφάσεις του Συνεδρίου της Βέρνης και ενστερνίζονται χωρίς περιστροφές τον αναρχισμό ως ιδεολογική ταυτότητα.

Η Ομοσπονδία «Δημοκρατικός Σύνδεσμος του Λαού»

Αρχές του 1877 οι πατρινοί αναρχικοί πρέπει να έχουν αποκτήσει επαφές με άτομα και ομάδες από τα Επτάνησα, τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο. Αυτές οι συναντήσεις και οι ανταλλαγές απόψεων μεταξύ τους θα καταλήξουν στην απόφαση να συγκροτήσουν μια ομοσπονδία με την επωνυμία «Δημοκρατικός Σύνδεσμος του Λαού». Η γενική συνέλευση του πατρινού Συλλόγου θα επικυρώσει αυτή την απόφαση καθώς και το καταστατικό του.

Στην επιστολή που δημοσιεύει το περιοδικό Il Martello (Το Σφυρί) της Μπολόνια και στην οποία αναφερόμαστε παραπάνω, ενημερώνουν για όλες αυτές τις δραστηριότητές τους, τους Ιταλούς συντρόφους τους.

Η έκδοση της εφημερίδας «Ελληνική Δημοκρατία»

Η έκδοση μιας εφημερίδας έχει αποφασιστεί και έχει αναγγελθεί. Κυκλοφορεί αρχές Μαΐου του 1877 με τον τίτλο «Ελληνική Δημοκρατία», εφημερίς του Δημοκρατικού Συλλόγου Πατρών και με την προμετωπίδα «Η Επανάστασις είναι ο νόμος της προόδου». Υπεύθυνος τυπογραφείου έχει οριστεί ο Αλέξανδρος Ευμορφόπουλος.

Τελικά η εφημερίδα εκδίδεται ως όργανο των Πατρινών και όχι ως όργανο ολόκληρης της Ομοσπονδίας. Αξιοσημείωτο στοιχείο αποτελεί το ότι όλα τα άρθρα είναι «..σε γλώσσα απλή…», σε αυτήν που μιλούσαν και καταλάβαιναν όλοι. Αυτή η τοποθέτησή τους στο γλωσσικό ζήτημα, σε μια εποχή στην οποία ο Ψυχάρης και το κίνημα των δημοτικιστών δεν έχουν ακόμα εμφανιστεί, τους κατατάσσει στους πρωτοπόρους δημοτικιστές. Πιθανόν να είχαν διαβάσει την εργασία του Ν. Κονεμένου για το γλωσσικό ζήτημα (1873) ή κάποιοι να είχαν έρθει σε επαφή μαζί του, μέσω του κύκλου του Π. Πανά.

Ο «Δημοκρατικός Σύλλογος Πατρών» όπως προείπαμε  συγκροτείται αρχές του 1876 και το ιδεο­λογικό του όργανο είναι η εφημερίδα «Ελληνική Δημοκρατία», πρωτοεκδίδεται τον Μάιο του 1877. Ο Σύλλογος θα προχωρήσει στη δημοσίευση ενός πολιτικού προγράμματος που βασίζεται στην αποδοχή της ανάγκης μιας επανάστασης, που θα καταστρέψει το κράτος και θα πραγματοποιήσει την… « … διά τής αδελφοσύνης και παιδεύσεως τήν πάλη εναντίον τής πτώχειας και τής αμάθειας, διά τήν δημιουργίαν ενός νέου άνθρωπου … ».

Στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας ενημερώνονται οι αναγνώστες μέσα από το άρθρο με τίτλο «Είδος προγράμματος» ότι:

«Κάθε εφημερίδα είναι συνήθεια να εκθέτη, δι’ εκείνους όπου γράφει, το πρόγραμμά της, δηλαδή το τι ζητάει. Δι’ αυτήν όμως την εφημερίδαν είναι περιττόν· διότι αφού είναι όργανον του Δημοκρατικού Συλλόγου Πατρών, το Καταστατικόν και το Πρόγραμμα του Συλλόγου τούτου είναι αυτά τα ίδια πρόγραμμα ή αρχαί της εφημερίδος μας. Θα βαδίσουμε δε ολοίσα το δρόμο μας. Θα ειπούμε εις το Λαό τι πρέπει να κάμει διά να ελευθερωθή από κάθε κακό. Θα ξεσκεπάσουμε άφοβα κάθε τέχνη όπου μεταχειρίζονται διά να τον γδέρνουν. Θα ειπούμε την αλήθεια χωρίς να λογαριάσουμαι την κυβέρνησιν.

Θέλει να μας βάλη στην φυλακήν, θέλει να μας αφήση ησύχους, μας είναι αδιάφορο. Όσο για την επίλοιπη δημοσιογραφία, εις εκείνους οι οποίοι θα μας βρίζουν, δεν θα δίνουμε καμία απάντηση· εις όσους όμως ειλικρινώς θα θελήσουν να συζητήσουνε μαζί μας, οποιονδήποτε κοινωνικό ή πολιτικό ζήτημα, θα απαντήσουμε με την πρέπουσα ευγένεια και κοσμιότητα. Η Ελληνική Δημοκρατία είναι ανοικτή εις όλον τον Λαόν. Όποιος θέλει ειμπορεί να γράψει την ιδέα του ή τον πόνο του· φθάνει μόνο να ήναι σε γλώσσα απλή και να μη ήναι εναντίον των αρχών του Δημοκρατικού Συλλόγου τας οποίας θα αναπτύξωμεν σ’ αυτήν την εφημερίδα. Αν ήναι κανένας υπάλληλος, οπουδήποτε, και φοβείται να γράψη την αλήθεια, του υποσχόμεθα να φυλάξωμεν το όνομά του μυστικό σε κάθε περίστασι, και ας γράψη άφοβα».

Ό κεντρικός πυρήνας της ιδεολογίας τους, που ήταν ένας επαναστατικός ουμανιστικός αναρχισμός, διατυπώνεται με τον εξής τρόπο στο πρόγραμμα – διακήρυξη  τους:

« … άκραν αποκέντρωσιν και τελείαν αύτοδιοίκησιν τών Δήμων, πλήρη έλευθερίαν του ατόμου, άμεσον δημοκρατίαν, διά τήν οίκοδόμησιν τής Ιδικής μας κοινωνίας, τής απέραντου μεταξύ τών όντων αγάπης … »

Στο κύριο άρθρο της «Ελληνικής Δημοκρατίας» τονίζεται ότι:

«… οποίος θέλει ημπορεί νά γράφη τήν Ιδέα τον ή τον πόνο τον, φθάνει μόνον νά είναι σε γλώσσα απλή και μη είναι εναντίον των αρχών του Δημοκρατικού Συνδέσμου»

Δεν είναι απλώς ή δια­κήρυξη αυτή, άλλα και τα κείμενα σε όλες τις σελίδες της εφημερίδας, πού φανερώνουν ότι οι πρωτεργάτες  αυτοί απευθύνονταν στο λαό με τη δική του γλώσσα. Εκτός των άλλων τα μέλη του Δημοκρατικού Συνδέσμου είναι από τους πρώτους δημοτικιστές και αυτό το εκφράζουν από την αρχή στα κείμενα που δημοσιεύουν στην εφημερίδα τους.

Δείτε ένα αποσπασματικό μέρος από το καταστατικό του Δημοκρατικού Συλλόγου :

{…} «… Πεπεισμένοι, Ότι, ή φτώχεια και ή αμάθεια είναι οί μεγαλύτερες πληγές τού Λαού. «Οτι, από αυτά τα δύο πηγάζει κάθε κοινωνική αθλιότης. «Οτι, επομένως, ή έλευθέρωσίς μας από τή φτώχεια και τήν αμάθεια πρέπει να είναι ο ανώτερος σκοπός καθενός οπού θέλει να έργαστή είλικρινώς υπέρ της Πατρίδος,

«Οτι, ή έλενθέρωσίς αύτη ενδιαφέρει όλων μας διότι σκοπεύει να φέρη γενικήν Ισότητα εις τα δικαιώματα και τα καθήκοντα όλων, και θά έχει ώς βέβαιον αποτέλεσμα και τήν άπελευθέρωσιν των αδελφών μας οί όποιοι είναι στή δουλεία.

«Οτι, διά νά ελευθερωθεί ο Λαός ο οποίος υποφέρει, πρέπει νά σηκωθή αυτός ό ίδιος νά ζήτηση τήν έλευθέρωσίν του και πρώτοι πρέπει νά συνδράμουν όσοι εννοούν το καθήκον τους.

Φρονούντες,»Οτι, ή έλευθέρωσις αυτή εξαρτάται, κατά μέγα μέρος, από τήν πολιτικήν χειραφέτησιν τού Λαού και βασιζόμενοι εις τήν Ιστορίαν μας, και εις το ότι κάθε άνθρωπος επλάσθη ελεύθερος και κύριος του εαυτού του, συσταίνομε Τον Δημοκρατικόν Σύνδεσμον του Λαού, «Οπως ενωμένοι ζητήσωμεν με ολας μας τάς δυνάμεις την εφαρμογήν τού Δημοκρατικού Πολιτεύματος, με τους εξής όρους:

Α. Ακραν αποκέντρωσιν και τέλειαν αυτοδιοίκησιν των Δήμων, δηλ. κάθε Δήμος νά είναι όλως διόλου ανεξάρτητος και νά διοικήται μόνος του.

Β. Πλήρη ελευθερίαν του ατόμου.

Γ. Αμεσον δημοκρατίαν, διά τήν οίκοδόμησιν τής ιδικής μας κοινωνίας, τής απέραντου μεταξύ τών όντων αγάπης …

Δ. Κάθε εξουσία νά είναι υποταγμένη εις τήν κυριαρχίαν του Λαού κατ’ ευθείαν.

… Ό Δημοκρατικός Σύνδεσμος του Λαού, θεωρεί εχθρούς του όλων όσων προσπαθούν να διατηρήσουν τήν σημερινήν κατάστασιν. Αναγνωρίζει ώς νόμον του τήν Αλήθειαν, τήν Δικαιοσύνην και τήν Ήθικήν… Και δέχεται διά μέλη του κάθε Σωματείον ή και άτομον, το όποιον ήθελε παραδεχτεί τό παρόν Καταστατικόν… » {…}

Το καταστατικό της οργάνωσης μοιάζει με ένα πολιτικό μανιφέστο, προσιτό στον οποιονδήποτε άνθρωπο εκείνης της εποχής. Η κοινωνική επανάσταση είναι η σωτήρια λύση για όλα τα κακά που πηγάζουν από τη φτώχεια και την αμορφωσιά. Όλοι οφείλουν να συνδράμουν με τον αγώνα τους για την πλήρη ελευθερία του ατόμου. Το Κράτος θα αντικατασταθεί από τις ελεύθερες ενώσεις των αποκεντρωμένων και αυτοδιοικούμενων Δήμων. Η άμεση δημοκρατία είναι ο δρόμος των αποφάσεων. Όσοι στηρίζουν το κράτος είναι εχθροί.

Στη συνέχεια της δημοσίευσης στην εφημερίδα ακολουθεί ανάλυση του καταστατικού, η οποία καλύπτει τέσσερις περίπου σελίδες. Ακολουθούν ένα άρθρο για την παρισινή Κομμούνα του κομμουνάρου Arnold, ένα κείμενο για το Ανατολικό ζήτημα και η είδηση της εξέγερσης του Μπενεβέντο μεταφρασμένη από το Ιταλικό αναρχικό περιοδικό Plebe του Μιλάνου και αναφέροντας τον Κάρλο Καφιέρο ως πρωτεργάτη της εξέγερσης, σημειώνοντας την γνωριμία του με τον Μάρξ και τον Μπακούνιν.

Ο Γ. Κορδάτος έχει διασώσει ένα απόσπασμα από την ιταλική είδηση.

«Οι κοινωνισταί, γράφει, προ μιας εβδομάδος πολεμούν στά χωριά πλησίον της Νεαπόλεως. Εις το Λετίνο, μικρόν δήμον στην περιοχή του Βενεβέντου, αφού έκαυσαν το Δημαρχείον και εμοίρασαν τα είδη της πρώτης ανάγκης στους χωρικούς, εσύστησαν προσωρινή κυβέρνηση. Εις το Γκάλλο, άλλο μικρό δήμο, έπιασαν το ταμείον, έκαυσαν τους φορολογικούς καταλόγους και εμοίρασαν τα χρήματα στο Λαό. Το πλήθος έμεινε ευχαριστημένο από τον τρόπο των επαναστατών, δηλαδή, για το φανερό πόλεμο όπου κάνανε εναντίον της σημερινής τάξεως των πραγμάτων».

Πράγματι, τον Απρίλιο του 1877, ο Cafiero, ο Malatesta, ο Ceccarelli, και ο Stepniak, μαζί με 30 άλλους συντρόφους τους εισέβαλλαν στην επαρχία του Μπενεβέντο. Κατέλαβαν τα χωριά Λετίνο και Γκάλλο. Κατά τη διάρκεια της αναχώρησης από το Γκάλλο, κυβερνητικά στρατεύματα συνέλαβαν τον Καφιέρο και τους συντρόφους του. Παρέμεινε στην φυλακή για ένα χρόνο μέχρι τη δίκη του, στην οποία απαλλάχτηκε από όλες τις κατηγορίες τον Αύγουστο του 1878. Ο Καφιέρο έγραψε μερικά από τα πιο σπουδαία του έργα στη φυλακή, όπως το βιβλίο «Η δύναμη του Κεφαλαίου», που δημοσιεύτηκε αργότερα από τις «Λαϊκές Εκδόσεις» στο Μιλάνο και είχε εντυπωσιάσει ιδιαίτερα τον Μάρξ. Μετακόμισε στη Μασσαλία το 1878, όπου δούλεψε σαν μάγειρας. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου, αυτός και ο Μαλατέστα συνελήφθησαν και απελάθηκαν από την Γαλλία. Πήγε στην Ελβετία και εκεί γνώρισε τον Κροπότκιν.

Η κρατική καταστολή [*]

Η κρατική καταστολή των σοσιαλιστικών ιδεών, οι οποίες όπως είδαμε στον ελλαδικό χώρο εμφανίζονται κυρίως ως διεθνιστικές- αναρχικές, ξεκινά από το οθωνικό κράτος. Οι συλλήψεις, οι κατασχέσεις εφημερίδων, ο εκτοπισμός σε νησιά πολλών φιλελεύθερων και ριζοσπαστών δημοσιογράφων και διανοουμένων, οι οποίοι πέρα από την κριτική που ασκούν στο Στέμμα, προπαγανδίζουν ελευθεριακές απόψεις, αποτελούν προσφιλή και συνήθη κρατική αντιμετώπιση, η οποία υπαγορεύτηκε από τις συμφωνίες των ευρωπαϊκών μυστικών υπηρεσιών και επαληθεύεται σήμερα από τις έρευνες στα διπλωματικά αρχεία.

Τα τακτική αυτή εναρμονίζεται πλήρως με την αντίστοιχη αντιμετώπιση στον ευρωπαϊκό χώρο αρχικά απέναντι σε όλες τις φράξιες του σοσιαλιστικού χώρου και της Διεθνούς και στη συνέχεια σε όσους θα υπερασπιστούν την παρισινή Κομμούνα. Οι διώξεις αυτές, στη Γαλλία το 1871, στην Ισπανία το 1874, στην Ιταλία το 1873, έχουν δυσχεράνει τη λειτουργία των τοπικών ομοσπονδιών της Διεθνούς και των αναρχικών οργανώσεων. Ήδη από τις αρχές του 1870, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις επεξεργάζονται ένα σχέδιο ποινικοποίησης κάθε διεθνιστικής δραστηριότητας,

«…φαίνεται ότι μόνον η εσωτερική νομοθεσία δεν θέλει είσθαι επαρκής προς καταστολήν του πανταχού ήδη της Ευρώπης εφαπλουμένου κακού και σκέπτονται περί της ανάγκης να πολεμηθή αυτή διεθνώς…» (απόσπασμα από επιστολή του 1872 του Έλληνα πρεσβευτή στο Παρίσι, προς τον Πρωθυπουργό Δ. Βούλγαρη, δημοσιευμένη από το Μ. Δημητρίου).

Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια οφείλουμε να δούμε την ταχύτατη καταστολή των πατρινών αναρχικών, με αφορμή την έκδοση της εφημερίδας «Ελληνική Δημοκρατία».

Η ύπαρξη του «Δημοκρατικού Συλλόγου» είναι ευρύτατα γνωστή από τον Μάρτιο και Απρίλιο του 1877 και σ’ αυτό σημαντική πρέπει να στάθηκε η συμβολή του Π. Πανά και του κύκλου του. Οι αστικές εφημερίδες της εποχής, ανάλογα με τις πληροφορίες που διαθέτουν, θα θεωρήσουν την οργάνωση ανυπόστατη, παιδαριώδη, τυχοδιωκτική μέχρι και επικίνδυνη. Ο «Φορολογούμενος» η εφημερίδα των πατρινών εμπόρων τους χαρακτηρίζει ως «…αργυρώνυτα όργανα ανθελληνικών σκοπών…» και θα ζητήσει την παρέμβαση των εισαγγελικών αρχών. Η εντολή της οικονομικής ολιγαρχίας στους πολιτικούς συνεργάτες τους ήταν σαφής.

Η κυκλοφορία της εφημερίδας στάθηκε η αφορμή. Με ταχύτατες διαδικασίες ο εισαγγελέας της Πάτρας θα διατάξει ανακρίσεις και θα εκδώσει εντολή δίωξης εναντίον των μελών του «Δημοκρατικού Συλλόγου». Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα θα συλληφθούν τέσσερα μέλη της οργάνωσης, όπως προκύπτει από σχετική επιστολή τους (έξι κατά τον Γ. Κορδάτο) και θα φυλακιστούν. Μέσα από τις φυλακές θα στείλουν γράμμα, στους συντρόφους τους, στην αναρχική ομοσπονδία της Γιούρας. Στις 10 Ιουνίου 1877, το «Δελτίο της Ομοσπονδίας της Γιούρας» θα δημοσιεύσει τα εξής:

Η Ελλάδα μπαίνει με τη σειρά της στο σύμφωνο των πολιτισμένων εθνών, αυτών που η κυβέρνησή τους αγρυπνά με ενεργητικά μέτρα πίεσης στη διατήρηση της «κοινωνικής τάξης». Για του λόγου το αληθές, λάβαμε το ακόλουθο γράμμα:
«Φυλακές της Πάτρας, 15/27 Μαϊου 1877
κατά τη σύνταξη του φυλλαδίου, οι ακόλουθοι:
Διονύσης Αμπελικόπουλος
Κωνσταντίνος Μπομποτής
Αλέξανδρος Ευμορφόπουλος
Κωνσταντίνος Γριμμάνης
Είμαστε φυλακή εξ αιτίας της δημοσίευσης του πρώτου τεύχους της εφημερίδας μας «Ελληνική Δημοκρατία», του οποίου θα λάβετε αντίτυπο.
Χαιρετισμοί και Αλληλεγγύη
Κωνσταντίνος Γριμμάνης»

Στη συνέχεια του άρθρου, που υπογράφεται από τον Τζ. Γκιγιώμ δίνονται σχετικές πληροφορίες στους αναγνώστες.

Λάβαμε πρόσφατα το πρώτο τεύχος της «Ελληνικής Δημοκρατίας». Αυτό το τεύχος περιλαμβάνει το πρόγραμμα του «Δημοκρατικού Συνδέσμου του Λαού», το οποίο έχουμε ήδη αναπαραγάγει, όπως και επεξηγηματικές αναπτύξεις, μια πρόσκληση του «Δημοκρατικού Συνδέσμου» στον ελληνικό λαό για το Ανατολικό ζήτημα, μερικά τοπικά νέα, ένα άρθρο που αφορά την Κομμούνα του Παρισιού και την περίληψη, που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο, η οποία αναφέρεται στην απόπειρα ανταρσίας από τον Cafiero και τους φίλους του.

Η Ελληνική κυβέρνηση είδε μέσα σ’ αυτή τη δημοσίευση μια απειλή για την «κοινωνική τάξη» και φυλάκισε τους συντάχτες της «Ελληνικής Δημοκρατίας». Σαν θαύμα τους πέταξε, είτε το επιθυμούσαν, είτε όχι, στον επαναστατικό δρόμο. Εμείς στέλνουμε από τη μεριά μας, την έκφραση της πιο θερμής μας συμπάθειας στους θαραλλέους άνδρες, οι οποίοι πρώτοι στο στήθος του ελληνικού λαού, σήκωσαν τη σημαία του μοντέρνου σοσιαλισμού. Τζέϊμς Γκιγιώμ.

Όπως σημειώνει ο Μ. Δημητρίου, «…τα βασικά σημεία του κατηγορητηρίου όπως δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες της εποχής, έχουν ως εξής:

Κατηγορούνται

α) Ότι συνωμότησαν συνερχόμενοι εν κρύπτω εις ιδιαίτερον οίκημα και εν προσδιωρισμέναις ώραις, θέλοντες να μεταβάλλωσι το καθεστώς σημερινόν πολίτευμα δια βίαιων μέσων και ν’ απομακρύνωσι του θρόνου τον ημέτερον ηγεμόνα Γεώργιον Α’, αντιδρύοντες δημοκρατίαν εν Ελλάδι.

β) Προσεπάθησαν δια συστάσεως συλλόγου, συνερχόμενοι κατά τον ανωτέρω τρόπον και συνεννοούμενοι μετ’ άλλων, να διεγείρουν εμφύλιον πόλεμον, δια της εφαρμογής και εκτελέσεως κοινωνιστικών ή σοσιαλιστικών μεταρρυθμίσεων, προκαλούντες τον λαόν εις στάσιν κατά των καθεστώτων και εις κατάργησιν των κειμένων νόμων και εις διαρπαγήν της περιουσίας των ευπόρων, εκ μέρους απόρων εργατών. γ) Προσέβαλον την Α.Μ. τον βασιλέα Γεώργιον δια της εκδοθείσης παρ’ αυτών και κυκλοφορησάσης και ενταύθα και αλλαχού του κράτους εφημερίδος Ελληνική Δημοκρατία υπ’ αριθ. 1, αρχομένης «η επανάστασις είναι νόμος της προόδου» και ληγούσης «τέτοιας λογής είναι οι κοινωνισταί».

Το σύνολο των συντηρητικών εφημερίδων θα θριαμβολογήσουν για τις συλλήψεις των αναρχικών. Ο «Μοχλός» θα πανηγυρίσει «…εδικαιώθημεν πληρέστατα…». Ο «Φορολογούμενος», λίγες μόνο μέρες μετά τις συλλήψεις γράφει, «…η κοινωνία ημών τρέφει εν τοις σπλάχνοις αυτοίς δηλητηριώδεις όφεις συνομοτούντες κατά της εννόμου τάξης…». Οι δημοκρατικές θα σιωπήσουν, χωρίς να αναφέρουν τίποτα. Θα απομείνει μοναχικός υπερασπιστής ο κύκλος των ελευθεριακών της Αθήνας με τον Παναγιώτη Πανά και τον Ρόκκο Χοϊδά, τον επτανήσιο βουλευτή που διακήρυξε μέσα στην Ελληνική Βουλή, ότι είναι κοινωνιστής.

Οι συλληφθέντες δεν αρνήθηκαν τις πεποιθήσεις τους, αρνήθηκαν όμως να αποκαλύψουν στις ανακριτικές αρχές κάθε τι που σχετίζονταν με το «Σύλλογο» και την «Ομοσπονδία». Η δέσμευση τους με όρκο, έτσι αιτιολόγησαν τη στάση τους, παραπέμπει στις μπακουνικές οργανώσεις της εποχής. Μετά από επίμονες ενέργειες του Ρ. Χοϊδά θα αποφυλακιστούν και αργότερα θα απαλλαχτούν από τις κατηγορίες με απαλλακτικό βούλευμα. Στην αγόρευση του, θα επικρίνει τις συλλήψεις από την Εισαγγελία της Πάτρας και θα τους υπερασπιστεί βασιζόμενος στο συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης και της έκφρασης.

Στις 26 Αυγούστου 1877 το «Δελτίο της Ομοσπονδίας της Γιούρας» θα δημοσιεύσει τα εξής:
…Ένα γράμμα από τη Πάτρα, σταλμένο από έναν από τους φίλους μας, μας δίνει μερικές λεπτομέρειες πάνω στο σοσιαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα καθώς και την μετάφραση του άρθρου, το οποίο οδήγησε στην φυλάκιση των συντακτών της «Ελληνικής Δημοκρατίας. Αυτό το άρθρο το οποίο δεν μπορούμε να αναπαραγάγουμε στο σύνολό του, είναι γραμμένο σύμφωνα με τη διεθνή σοσιαλιστική επαναστατική άποψη. Αφού αποδείξανε ότι τα θέματα της Ανατολής (όπως όλα τα θέματα εθνικότητας) δεν είναι παρά ένα από τα μέσα που χρησιμοποιεί η αστική τάξη για να εκμεταλλεύεται το λαό, οι συντάκτες τελειώνουν έτσι:

«Οφείλουμε λοιπόν να μάθουμε μια και καλή ότι δεν υπάρχουν μόνο στη Θεσσαλία Τούρκοι, αλλά ότι έχουμε απ’ αυτούς μέσα στους ίδιους μας τους τοίχους και στα ίδια μας τα σπίτια· κι αν είμαστε άνθρωποι λίγο έξυπνοι, οφείλουμε να ξεκινήσουμε σκοτώνοντας τους Τούρκους του εσωτερικού πριν σκεφτούμε τους άλλους. Αυτό είναι το χρέος μας και γι’ αυτόν ακριβώς το σκοπό ιδρύθηκε ο Δημοκρατικός Σύνδεσμος του Λαού· ότι δηλαδή όλοι αυτοί που θέλουν να δουλέψουν για το καλό του προλεταριάτου να έρθουν μαζί μας!»

Όπως είπαμε ήδη σε ένα προηγούμενο τεύχος, οι συντάκτες της «Ελληνικής Δημοκρατίας» δεν ελευθερώθηκαν παρά προσωρινά και είναι υπό επιτήρηση· η κυβέρνηση τους ενάγει σε μια δίκη, η οποία θα εκδικαστεί σύντομα. Το γράμμα από τη Πάτρα, από το οποίο έχουμε το απόσπασμα που ακολουθεί, προσθέτει:

«Είμαστε πεπεισμένοι ότι η λύση του κοινωνικού ζητήματος δεν είναι δυνατή χωρίς κοινωνική επανάσταση και ότι αυτοί που σκέφτονται διαφορετικά κάνουν λάθος. Η επανάσταση δεν είναι απλά ένα μέσο, είναι μια αρχή που πρέπει να δηλωθεί: ότι κι αν κοστίσει, εμείς πρέπει να πραγματοποιήσουμε το ιδανικό μας. Είναι γι’ αυτό που αποδεχόμαστε τα γεγονότα του Μπενεβέντο, όχι σαν μια συνετή πράξη, μα σαν μια πράξη αναγκαία. Η σύνεση, όπως την αντιλαμβάνονται οι εχθροί μας, δεν αξίζει τίποτα σ’ αυτές τις περιπτώσεις, πρέπει να κάνει ο λαός μια συγκεκριμένη εξάσκηση πριν φτάσει στην επανάσταση. Παραρτήματα του Δημοκρατικού Συνδέσμου του Λαού είναι υπό ίδρυση στην Αθήνα, στη Σύρο, στη Μεσσήνη, στο Αίγιο, στα Φιλιατρά, στη Κεφαλονιά. Ας ελπίσουμε ότι πριν περάσει πολύς χρόνος, η Ελλάδα θα αποτελέσει μια από τις τοπικές ομοσπονδίες της Διεθνούς».

Επίλογος

Αυτά είναι τα τελευταία στοιχεία, τα οποία διαθέτουμε για τους πατρινούς αναρχικούς και την ομοσπονδία του «Δημοκρατικού Συνδέσμου του Λαού». Οι πληροφορίες για την ύστερη δράση της οργάνωσης είναι αόριστες. Μετά το κύμα καταστολής που εξαπέλυσε εναντίον τους το Ελληνικό κράτος και οι πιέσεις που λογικά πρέπει να ασκήθηκαν στον κοινωνικό και οικογενειακό τους κύκλο, οπωσδήποτε οδήγησαν κάποιους μακριά από την ενεργό δράση. Τα εναπομείναντα μέλη της οργάνωσης, κινούνται πλέον συνωμοτικά διατηρώντας μέχρι τις αρχές του 1880 τις επαφές τους με τις ομόδοξες αντιεξουσιαστικές οργανώσεις του εξωτερικού. Κι αυτές όμως οι επαφές σταδιακά θα χαθούν λόγω της παρακμής των τμημάτων της Διεθνούς. Η συνεχιζόμενη διακρατική καταστολή, προϊόν μιας ευρωπαϊκής συμφωνίας των αρχών της δεκαετίας του 1870, θα οδηγήσει τις τοπικές ομοσπονδίες στη παρατεταμένη παρανομία και θα αποδυναμώσει τη μεταξύ τους επικοινωνία.

Η παρουσία των πατρινών αναρχικών και των άλλων συντρόφων τους, για τους οποίους τα μέχρι σήμερα στοιχεία είναι ελάχιστα, θα σφραγίσει με τον ελευθεριακό χαρακτήρα των ιδεών και της δράσης τους, την εμφάνιση του σοσιαλισμού στον ελλαδικό χώρο. Οι ιδέες τους δεν θα ξεχαστούν. Δημιουργούν μια επαναστατική παράδοση, η οποία θα τροφοδοτήσει τις επόμενες δεκαετίες οργανώσεις, οι οποίες θα υπερασπιστούν με απαράμιλλο σθένος τον αναρχικό σοσιαλισμό.

Προσθήκες:

1) Δημοτικισμός και Ανατολικό Ζήτημα

Εξαιρετικά προωθημένες αντιλήψεις για την εποχή τους αποτελούν δύο επιλογές των Πατρινών αναρχικών: ή υιοθέτηση της δημοτικής γλώσσας και ή τοποθέτηση απέναντι στο κρίσιμο Ανατολικό Ζή­τημα – θέματα πού θα διχάσουν αργότερα τους Έλληνες σοσιαλιστές.

Το κείμενο αυτό είναι το πρώτο διεθνιστικό και  αντιεθνικιστικό που γράφτηκε στην Ελλάδα.

Το κύριο σώμα του άρθρου για το Ανατολικό Ζήτημα είναι το παρακάτω, (διατηρήσαμε την ορθογραφία και το ύφος του κειμένου όπως είναι γραμμένο)

{…} Το Ανατολικό Ζήτημα

…“Νομίζουμε καθήκον μας στάς σημερινάς μάλιστα περιστά­σεις να σας είποϋμε κι εμείς τη γνώμη μας γιά τό «Ανατο­λικό Ζήτημα» η καλύτερα να σας είπούμε ποίο είναι τό συμφέρο μας εις αυτό τό ζήτημα, καθώς και σε κάθε άλλη παρό­μοια περίσταση. Θα σας εϊπούμε ολίγα λόγια καλά, αληθινά και άφιλονείκητα και άς κρίνη ο καθένας τό τι πρέπει να πράξη.

Τό Ανατολικό Ζήτημα, καθώς και κάθε άλλο ζήτημα εθνικό­τητος, χρησίμευσε καί χρησιμεύει απτή διπλωματία και εις τους πλουσίους ώς βόνκεντρο και ώς χαρτοπαίγνιο κατά τήν περίσταση. «Οταν είναι ειρήνη, καθώς τή λένε, διασκεδάζουνε άπάνου στην πλάτη τον λαού με τα ζητήματα αυτά, ωσάν με χαρτιά τον καφενείου. «Οταν πάλι τό συμφέρο τους (σημ. των πλουσίων) τό καλέση γιά να κάνουν πόλεμο, μας κεντούνε με δαύτα, απαράλλαχτα όπως οι γεωργοί κεντούνε τα βώδια στο ζενγάρι, μέ τό σκοπό να σκοτωθούμε και να σκοτώσουμε όσους μπορέσουμε περισσότερους προς τό  συμφέρο τους.

Αυτό είναι αποδειγμένο και μια μοναχή ματιά στο σημερινό πόλεμο αρκεί νά πείση τον καθένα για τήν αλήθεια των λόγων μας· άφίνοντας τό ότι άν εξετάσουμε τά πράγματα τοϋ τόπου μας, αυτά τά ίδια φωνάζουν αυτή τήν αλήθεια. Ό Τσάρος και οι σύντροφοι του έκήρυξαν ότι θέλουν νά.έλευθερώσουν τους ομοφύλους των σκλάβους άπό τόν τουρκικό ζυγό. Άλλα τοϋτο είναι ψέμμα, διότι άν αγαπούσαν πραγματικώς τήν έλευθερίαν έπρεπε πρώτα νά ελευθερώσουν τόσα εκατομμύρια Ρώσσους όπου είχαν σκλάβους στην πατρίδα τους, και Έπειτα νά φροντίσουν γιά τήν ελευθερία τών άλλων.

Διά νά εννοήσετε πώς έννοοϋν τήν ελευθερία αυτοί, πού τήν έχουνε κάθε μέρα στα χείλια τους, φθάνει νά μάθετε ότι ό­ποιος άπό Ρωσσία τολμήσει νά είπή κάτι τις εναντίον της αριστοκρατίας και τών πλουσίων, τον στέλνουν στή Σιβηρία και έκεΐ τον θάπτουν ολοζώντανο χωρίς Άλλη ελπίδα, παρά τήν ελπίδα τοϋ θανάτου. Φαντασθήτε! Ό θάνατος δι’ αυτούς είναι έλευθέρωσις, ημπορείτε τώρα νά καταλάβετε τι πράγμα είναι δι’ αυτούς ή ζωή! Πολλές χιλιάδες νέοι άπό τό εκλε­κτότερο αίμα της ρωσσικής νεολαίας σαπίζουν στά λατο­μεία και στους τάφους της Σιβηρίας, διότι έτόλμησαν νά φωνάξουν «ζήτω ή ελευθερία». Και έπειτα άπό αυτά κη­ρύττεται ό Τσάρος στην Ευρώπη ελευθερωτής!

Οί Ευρω­παϊκές κυβερνήσεις και οί πλούσιοι της Ευρώπης τά κατα­λαβαίνουν αυτά όλα, διότι καΐ αυτοί τήν ΐδια γλώσσα μετα­χειρίζονται και τά ΐδια κάνουν είς τους λαούς των. ‘Αλλά, εν­νοείται ότι δεν τους συμφέρει νά ειποϋν τίποτα. Ετοιμάζον­ται όμως κι αυτοί γιά κάθε περίσταση. Τί τους μέλλει; Μή­πως θά σκοτωθούν αυτοί; Στή φτώχεια θά ξεσπάση. Οι πασάδες άπ’ τ’ άλλο μέρος φωνάζουν ότι κινδυνεύει τό Κοράνι και ο Μωχαμέτης. Και οί Τούρκοι, φανατικοί, αμα­θείς και ανόητοι, και χωρίς νά ξέρουνε πώς οί πασάδες Κο­ράνι καϊ Μωχαμέτη έχουν τή σακκούλα τους, πάνε εμπρός καΐ γίνεται εκείνο πού γίνεται.

Χωρίς όμως νά μιλούμε γιά τή Ρωσσία και τήν Τουρκία… άς μιλήσουμε γιά τον τόπο μας και γιά τά πράματα τά δικά μας όπου τά έχουμε εμπρός μας και τά βλέπουμε κάθε ημέρα ολοφάνερα. ‘Αλλά γιά νά ημπορέσουμε καλά νά εννοήσουμε ποίο είναι τό συμφέρο μας γιά τό Ανατολικό Ζήτημα,πρεπει πρώτα νά βουλώσουμε τ’ αυτιά μας είς τά λόγια, τά όποια μεταχειρίζονται για να μας άπατούν. Πρέπει να βουλώσουμε τ’ αυτιά μας, όταν μας λένε εθνισμό, θυσία, αύταπάρνησι και τόσες άλλες ψευτιές, διότι αυτοί οπού μας τά λένε δεν πιατεύουνε τίποτα άπ’ αυτά, και είναι αγύρτες. Άπόδειξις τρανότερη είναι το 1821, πού πολεμήσανε για το συμφέρον τους με τήν πλάτη τη δική μας. «Οσοι έπολέμησαν μέ ειλικρίνεια και αγάπη για τήν πατρίδα, οί περισσότεροι έσκοτωθήκανε, Άλλοι έμείνανε ελεεινοί μες στο δρόμο και τά παιδιά τους δεν έχουνε ψωμί. «Αλλη άπόδειξι το 1854, ή Κρήτη και o Χόβαρτ !

Σέ καιρό, όπου ξεχύνει ο λαός τό αίμα του, εκείνοι έκαθόντανε στα σπίτια τους και άλλοι στην Ευρώπη, τρώγοντας ήσυχα-ήσυχα τά κόκκαλά μας και άλλοι έτόκιζαν με 20%. Έφώναζαν όμως πίστι και πατρίδα!… Πρέπει νά καταλάβουμε ότι αυτοί οί όποιοι μας λένε ότι θά ελευθερώσουν τους αδελφούς μας, δέν ζητούν άλλο παρά νά τους σκλαβώσουνε. Δέν ζητοΰν άλλο παρά νά μας τρώνε τον κόπο μας και τόν ίδρωτα μας καΐ νά μας έχουνε σ’ αυτήν τήν αθλιότητα.

Αυτό έχουνε νά φανέ, νά άναθρέψουνε και νά σπουδάσουνε τά παιδιά τους και γιά τοϋτο δέν τους νοιάζει γιά τά δικά μας, οί οποίοι αναγκασμένοι καί μή έχοντας νά τά θρέψουμε και νά τά ντύσουμε, τά βάνουμε σέ εργασία άπό εφτά χρο­νών και κατ’ αυτόν τόν τρόπο χάνουνε τή νιότη τους δου­λεύοντας άπό τό πρωί ϊσαμε τό βράδυ …{…}

(σημ. δυστυχώς μόνο αποσπάσματα από το κείμενο και λίγες πληροφορίες για τον «Δημοκρατικό Σύνδεσμο»  έχουν μέχρι τώρα βρεθεί, το κείμενο συνεχίζει έτσι)

{…}   … Τί τους μέλλει (τους πλούσιους) γιά τό Λαό και γιά κείνους πού είναι στη δουλειά; Ό τόκος τρέχει, οί εργάτες γι αυ­τούς εργάζονται. Ό γεωργός γι αυτούς σπέρνει. Οι ποιμένες γι’ αυτούς ίχουν τό βούτυρο και τό κρέας… Αυτή είναι ή μόνη αλήθεια γυμνή και ξεσκέπαστη και αύτοι είναι πού μας κάνουν τόν πατριώτη. Έδώ καί λίγο καιρό γιά νά μας ρίξουνε στάκτη στα μάτια έδιατάξανε νά γίνουνε δύο στρα­τόπεδα, αγοράσανε κάμποσες κατοστάδες ντουφέκια τοϋ Μυλωνά και μιά μηχανή γιά φουσέκια, εστείλανε τήν Πά­ραλο στην Πόλι και τώρα καρτερούνε στη Βουλή νά διοϋνε τί άλλη παλληκαριά θά κάμουνε.

Αν όμως φτάση ο κόμπος στό χτένι, καθώς λένε, θά μας ποϋνε: ή όλοι σας νά χαθήτε ή νά πάρουμε τήν Πόλι. Και ένώ εμείς θά πηγαίνουμε γιά τά σύνορα, εκείνοι θά τραβάνε για την Ευρώπη, οι γενναιότεροι θά καθίσουν εδώ να τοκίζονν τα χρήματα τους και οι υπόλοιποι θά μείνουν στην Αθήνα να διευθύνουν το σκάφος της Πολιτείας. Θά δώσουν όμως 50 δρχ. ό καθένας στον Εθνικό Στόλο γιά νά γράφουν εύεργέται τοϋ «Εθνους σε καμμιά ψωροϊστορία…

Ας μάθουμε, λοιπόν, μιά φορά γιά πάντα πώς το Τούρκικο αφεντικό δεν είναι μονάχα στην «Ηπειρο και στη Θεσσαλία, αλλά και μέσα στο σπίτι μας. Κι άν έχουμε μυαλό από δώθε πρέπει ν’ αρχίσουμε το Ανατολικό Ζήτημα κι όχι από κει οπού μας λένε αυτοί. Έμεϊς γι αυτό το σκοπό εσυστήσαμε το Δημοκρατικό Σύνδεσμο τού Λαού και όποιος θέλει ας έλθει νά εργασθεί μαζί μας, άν έπιθυμή νά λυθή τό Ανατολικό Ζήτημα υπέρ τοϋ Λα­οϋ και όχι υπέρ όσων αυτοί θέλουν…» {…}

2) Μελέτη για το σοσιαλισμό στην Ελλάδα *

Η πατρινή εφημερίδα «Φορολογούμενος» στις 8 Απριλίου θα συνδράμει γράφοντας, «…το έδαφος της πόλης τούτης δεν είναι πρόσφορον εις ανάπτυξιν τοιούτων τερατωδών ιδεών…». Την ίδια ημερομηνία, στις 8 Απριλίου 1877 το «Δελτίο της Ομοσπονδίας της Γιούρας», θα δημοσιεύσει ένα κείμενο του Διονύση Αμπελικόπουλου (ένας από τους ιδρυτές του Συνδέσμου)  με τίτλο «Μελέτη για το σοσιαλισμό στην Ελλάδα». Το παραθέτουμε ολόκληρο, θεωρώντας ότι αποτελεί ένα μοναδικό τεκμήριο για την ιστορία του αναρχικών ιδεών στον ελλαδικό χώρο:

{…}  «Τώρα που οι μοντέρνες ιδέες γνωρίζουν μια τόσο μεγάλη ανάπτυξη και η νέα κοινωνία βρίσκεται στη διαδικασία της διαμόρφωσής της, για την ευόδωση της οποίας η αλληλεγγύη των λαών θα ήταν η πρώτη προϋπόθεση, πιστεύουμε ότι δεν είναι περιττό να εξηγήσουμε με συντομία ποια θέση κατέχει ο ελληνικός λαός σ’ αυτό το κίνημα, ώστε όλοι οι σύντροφοι μας πού εργάζονται για τη χειραφέτηση των λαών, γνωρίζοντας το χαρακτήρα του ελληνικού λάου, τις τάσεις του, τις ανάγκες του, να μπορέσουν να μας βοηθήσουν με αποτελεσματικό τρόπο στην προώθηση και στην ενίσχυση της κοινής μας υπόθεσης σ’ αυτή τη χώρα.

Ο ελληνικός λαός όχι μόνο κατέχει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον, τουλάχιστον σπερματικά, όλους τους όρους της νέας κοινωνίας, άλλα και είναι πολύ ταχύς και ευπροσάρμοστος σε σχέση με την εφαρμογή όλων των πρακτικών αληθειών, αν πάρουμε ως βάση γι’ αυτό το θέμα το ίδιο το έθνος, δηλαδή τα ήθη του, την παράδοση και την ιστορία του, η οποία αναμφίβολα μπορεί να συμβάλει σ’ αυτό.

Η ιστορία αυτού του λαού κατά τους νεώτερους χρόνους συνεχίζει την αρχαία του ιστορία με τον ίδιο τρόπο που η σημερινή του κυβέρνηση αποτελεί ακριβές αντίγραφο της βυζαντινής διαφθοράς. Ό λαός δεν γνωρίζει άλλη ιστορία και ούτε θέλει να μάθει άλλη από την αρχαία του ιστορία: απ’ αυτήν αντλεί τη ζωή του και μ’ αυτήν ως οδηγό ψάχνει να ξαναβρεί τα χαμένα ίχνη των προγόνων του. Αυτήν την κίνηση ορισμένοι επιπόλαιοι Ευρωπαίοι τη χαρακτηρίζουν οπισθοδρομική, απαιτώντας από το λαό να απαρνηθεί την ατομικότητα του για να ασπασθεί τη θεωρία της συνταγματικής μοναρχίας και να αποδεχθεί την κυριαρχία των πλουσίων που του επιβλήθηκε. Αυτοί όμως δεν θέλουν να εννοήσουν ότι ο λαός μας θα καταλάβαινε καλύτερα τα κινέζικα από τη δική τους γλώσσα.

Μπαίνοντας κανείς στην καλύβα του χωρικού ή στο μαγαζί του τεχνίτη και εξετάζοντας το λαό από κοντά, θα αναγνωρίσει αμέσως τον πολίτη της αρχαίας Ελλάδος, όπως στο πρόσωπο των σημερινών πλουσίων αναγνωρίζουμε τη βυζαντινή διαφθορά. Κοντολογίς, ο λαός δεν έχει αλλάξει: μόνο οι καταπιεστές του άλλαξαν μορφή. Κληρονόμησε τις αρετές των προγόνων του· δεν τείνει προς τα βίαια πάθη· η αγάπη της ισότητας είναι το μοναδικό του πάθος· περισσότερο από κάθε άλλο λαό κυριεύεται από το πάθος της ατομικής ελευθερίας και θυσιάζεται γι’ αυτήν. Το μεγαλύτερο μέρος των εγκλημάτων πού διαπράττονται στην ‘Ελλάδα προέρχεται από την καταπίεση της ατομικής ελευθερίας. Ό λαός μας αγαπά την ισότητα και μοιράζεται ευχαρίστως όλα του τα πολιτικά δικαιώματα με τους ξένους: απόδειξη οι χιλιάδες Ιταλών, στις Κυκλάδες, στα Επτάνησα και στην Πάτρα πού απολαμβάνουν όλα τα δικαιώματα του πολίτη.

Αν και δεν λείπουν στην Ελλάδα οι ιησουΐτικες ραδιουργίες με τα αντεθνικά τεχνήματα τους, καμιά φωνή ωστόσο δεν υψώθηκε εναντίον αυτού του φιλελευθερισμού (liberalisme)· o λαός θεωρεί υπόθεση τιμής να μοιράζεται τα πολιτικά του δικαιώματα με τους ξένους και να προσφέρει άσυλο στους κατατρεγμένους. Στη Κέρκυρα, στην Κεφαλονιά, στη Ζάκυνθο όλοι οι Εβραίοι απολαμβάνουν τα δικαιώματα των πολιτών και ορισμένοι έχουν εκλεγεί δημοτικοί σύμβουλοι υπό τις επευφημίες όχι μόνο του λάου, άλλα και του κλήρου. Ο ελληνικός λαός είναι έξυπνος και ανδρείος, γενναιόδωρος με τους εχθρούς του· ή λιτότητα του είναι παροιμιώδης. Δεν έμαθε να υποκλίνεται, πιστεύει πώς όλοι είναι ίσοι, μιλάει σε όλους στον ενικό και δεν ξεχωρίζει φυλές ή ευγένειες. Αυτός είναι ο χαρακτήρας του ελληνικού λάου.

Ό,τι ο λαός αυτός υπέστη μετά την ήττα της Αχαϊκής Συμπολιτείας (το183 π.Χ.) υπήρξε απλώς μια ανώμαλη κατάσταση που εγείρει το ενδιαφέρον μας, όταν το λανθάνον εθνικό πνεύμα εμφανίζεται κάπου-κάπου να διαμαρτύρεται εναντίον της εξουσίας και της διαφθοράς πού ήρθαν απ’ έξω. Οι μελέτες για το Μεσαίωνα που έγιναν στις μέρες μας το αποδεικνύουν σαφέστατα.

Μετά το τέλος του πελοποννησιακού πολέμου (το 404 π.Χ.) αρχίζει ο λαός να υποχωρεί από τη σκηνή της Πολιτείας (republique)· μετά από την πτώση της Αχαϊκής Συμπολιτείας ο λαός έχασε για πάντα την πρωτοκαθεδρία: οι πλούσιοι και οι διεφθαρμένοι κολάκευσαν τους κατακτητές και έκτοτε αποχωρίστηκαν από το έθνος. Έτσι σχηματίσθηκε το έμβρυο του Βυζαντίου. Η Δύση είχε το Μεσαίωνα και η Ανατολή το Βυζάντιο. Από τότε έπαυσε να υπάρχει οποιαδήποτε σχέση ανάμεσα στους πλούσιους και το έθνος, ανάμεσα στο Βυζάντιο και την Ελλάδα. Αντίθετα, οι δύο αυτοί πόλοι συγκρότησαν δύο εχθρικά στρατόπεδα, των τυράννων και των τυραννημένων, ως σήμερα. Η πάλη αυτή παρατηρείται παντού.

Ο λαός δεν κράτησε κανένα στίγμα απ’ αυτή την εποχή και όταν θα ξαναγίνει κύριος του εαυτού του σύντομα κάθε ίχνος της θα εξαφανισθεί. Όλη η διαφθορά και η τυραννία, σε όλες τις μορφές τους, συγκεντρώθηκαν μέσα στην κυβέρνηση. Δεν βρήκαν θέση άλλου: η κοινωνία ήταν λίγο-πολύ ίση και η ριζική ισότητα παρέμεινε κληρονομιά του λάου. Ο κλήρος, όπως θα δούμε παρακάτω, υπήρξε ανέκαθεν και θα στέκεται πάντα με το μέρος του λάου. Έτσι, καθώς ο λαός είχε χάσει την πρωτοβουλία, την κυβέρνηση ανέλαβαν οι διεφθαρμένοι: τούτο εξηγεί γιατί ο ελληνικός λαός μισεί οτιδήποτε προέρχεται από την κυβέρνηση. Εμείς οι Έλληνες δεν έχουμε ανάγκη να διδάξουμε στο λαό ότι η αποκέντρωση και η ανεξαρτησία των δήμων πρέπει να αποτελέσουν το θεμέλιο της λαϊκής οργάνωσης και ότι ο συγκεντρωτισμός συνιστά την αιτία του θανάτου της. Ό λαός μας το έμαθε από την ίδια του την ιστορία και τα πνεύματα έχουν πεισθεί γι’ αυτές τις αλήθειες.

Αυτό πού στη Δύση ονομάζεται republique, ο ελληνικός λαός το αποκαλεί σύνταγμα. Στο πεδίο αυτό του συντάγματος είμαστε το ίδιο προχωρημένοι όσοι και η Ελβετία, η Αμερική ή η Γαλλία. Ή καθολική ψηφοφορία, π.χ., έχει κατοχυρωθεί από καιρό στην Ελλάδα. Πιστεύουμε ότι είναι περιττό να υπενθυμίσουμε εδώ ότι η καθολική ψηφοφορία δεν έφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, παρά τα αντίθετα: η διαφθορά νομιμοποιήθηκε (μολονότι δεν έχουμε στη χώρα μας αριστοκράτες και παρά το γεγονός ότι ο κλήρος είναι μαζί μας), επειδή οι εκλογές πραγματοποιούνται κάτω από την πίεση της ξιφολόγχης και των πολλών κυβερνητικών τεχνασμάτων. Ο λαός δεν συμπαθεί το σύνταγμα μόνον οι αστοί αυτοαποκαλούνται συνταγματικοί, όπως στη Δύση αυτοονομάζονται «ρεπουμπλικάνοι». Συνεπώς ο ελληνικός λαός, από πολιτική άποψη, κατανοεί τις νέες ιδέες.

Αυτό που στη Δύση ονομάζεται κομμουνισμός ή σοσιαλισμός ο ελληνικός λαός το εκφράζει με τον όρο δημοκρατία, κυριαρχία του λάου. Το ίδιο πράγμα λέει ο Θουκυδίδης στο λόγο που βάζει στο στόμα του Αθηναγόρα από τις Συρακούσες· ο νεοέλληνας μίλα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Δύο στοιχεία εμψύχωσαν παλαιότερα την αντίσταση εναντίον της τουρκικής αντίδρασης: οι κλέφτες (οι πιο ανδρείοι από το λαό που ζούσαν οπλισμένοι στα βουνά) και το κατώτερο μέρος του κλήρου. Οι υπέρμαχοι αυτοί του ελληνισμού αξίζουν μιαν ιδιαίτερη προσοχή, γιατί η φυσιογνωμία τους είναι μοναδική μέσα στην ιστορία..

Από τη στιγμή πού οι κλέφτες πέτυχαν το σκοπό τους -την εθνική ανεξαρτησία μέσω της επαναστάσεως εναντίον των Τούρκων (από το 1821 ως το 1830)- εξαφανίσθηκαν από το προσκήνιο, αφού εξέλιπε πια ο λόγος της παρουσίας τους. Κάθε ειδικότερη αναφορά σ’ αυτό το θέμα δεν ενδιαφέρει την παρούσα εργασία μας.

Ό κατώτερος κλήρος δεν είναι, όπως συμβαίνει άλλου, ξένος προς την κοινωνία και δεν συγκροτεί μιαν ιδιαίτερη τάξη: κατάγεται από τα ίδια τα σπλάχνα του λάου, περνάει την ίδια ζωή και παραμένει πιστός σ’ αυτόν. Καθώς ο κληρικός νυμφεύεται, γνωρίζει και δοκιμάζει όλες τις ανάγκες της οικογένειας· το Ευαγγέλιο βρίσκεται κοντά στο άροτρο και μόνον όταν εργασθεί ολόκληρη τη μέρα ο παπάς πάει στην εκκλησία. Είναι μόνον ένας απλός χωρικός, απαίδευτος όπως εκείνοι με τους οποίους συμβιώνει, άλλα αγνός, τίμιος και έτοιμος να θυσιαστεί για το λαό στον όποιο ανήκει. Γι’ αυτό και σε όλες τις επαναστάσεις μας ο κατώτερος κλήρος ανελάμβανε την πρωτοβουλία: πάντα πρώτος άφηνε το Ευαγγέλιο και τραβούσε το σπαθί.

Στα δημοτικά τραγούδια, που εξυμνούν την επανάσταση και τα κατορθώματα των κλεφτών, ο παπάς και η παπαδιά, η κόρη τους και οι αγάπες της παίζουν τον πρώτο ρόλο. Ο κλήρος στην Ελλάδα όχι μόνο δεν έχει κανένα προνόμιο, αλλά στερείται κι όλα τα πολιτικά δικαιώματα και δεν μπορεί να καταλάβει καμιά θέση στην κυβέρνηση· κι αν τύχει και ενδιαφερθεί για τα κοινά, το γεγονός τιμωρείται βαριά ως έγκλημα. Από μιαν ορισμένη άποψη ή κατάσταση αυτή θεωρείται άδικη, συνάμα όμως τους αποτρέπει από πολλά κακά. Δηλαδή ο κλήρος δεν μπόρεσε να συμμαχήσει με τους καταπιεστές· αντίθετα, παραμένει εχθρός τους. Η γνώμη του παπά για τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα δεν υπολογίζεται περισσότερο από τη γνώμη ενός χωρικού.

Στη δυτική Ευρώπη ο επονομαζόμενος χωρισμός της εκκλησίας από το κράτος θα θεωρούνταν επιτυχία, ενώ στην Ελλάδα η ίδια η ύπαρξη ενός τέτοιου ζητήματος θα φαινόταν γελοία. Επομένως ο κλήρος δεν έχει σ’ εμάς καμιά ομοιότητα με τον κλήρο στη Δύση και θα ήταν παραφροσύνη να θέλουμε να του επιτεθούμε. Ο λαός θα σας έβλεπε σαν εχθρό και θα προτιμούσε να μην συμμερισθεί το εγχείρημα σας· γιατί στο πρόσωπο του παπα βρήκε πάντα έναν σύντροφο. Άρα πρέπει να περιμένουμε βοήθεια από τον κατώτερο κλήρο και να τον αντιμετωπίζουμε ως σύμμαχο.

Η ανώτερη ιεραρχία είναι στην πλειοψηφία της διεφθαρμένη, βυζαντινή περισσότερο παρά ελληνική. Οι καταχρήσεις τους έχουν ήδη αποκαλυφθεί δημοσίως και έχει πέσει στην εκτίμηση του λάου. Γι’ αυτό λοιπόν το λόγο και εφόσον είναι εξαιρετικά ολιγάριθμη, δεν αξίζει να της δοθεί σημασία, μια και δεν μπορεί να κάνει τίποτε εναντίον μας. Ο λαός εννοεί πολύ καλά το οικονομικό ζήτημα και ξέρει με ποιόν τρόπο να το συλλάβει. Τι κατακτήσαμε, λέει, αφότου κερδίσαμε την εθνική ανεξαρτησία; Όλοι μας πολεμήσαμε και κάψαμε τα καλύβια μας κατά την επανάσταση του ’21 για να ελευθερωθούμε· ποιοι επωφελήθηκαν όμως; Οι πλούσιοι. Ο λαός πού ήταν φτωχός και δούλοι, δεν είδε καμιά διαφορά στη μοίρα του. Σήμερα, ο χωρικός όπως και ο εργάτης καταλαβαίνουν πολύ καλά ότι δουλεύουν πάντα για τους πλούσιους και ότι πρόκειται να παραμείνουν αιώνια φτωχοί, λόγω του μονοπωλίου του κεφαλαίου.

Όταν συζητά κανείς μ’ έναν άνθρωπο του λαού για την τωρινή του κατάσταση, για επανάσταση, για κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, θαυμάζει την οξύνοια και την ετοιμότητά του συνομιλητή του και θαρρεί πώς βρίσκεται μπροστά σε επαναστάτη που εργάζεται από καιρό γι’ αυτό το σκοπό. Αν τη ζητήσετε την άποψή του, θα σας αποκριθεί: «Ό,τι λέτε είναι σωστό· σήμερα όμως λείπουν οι άνθρωποι που μπορούν να πραγματοποιήσουν τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις· μόνος μου δεν μπορώ να κάνω τίποτα. Δεν έχω ψωμί για να ταΐσω αύριο το πρωί τα παιδιά μου. Άλλος τρόπος δεν υπάρχει για να εξοντώσουμε αύτη τη φάρα των καπιταλιστών από το να ξεσηκώσουμε ολόκληρο το λαό σε μια κοινωνική επανάσταση».

Αν του μιλήσετε για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, θα υποθέσει αμέσως κάποια υστεροβουλία εκ μέρους σας, κάποια σκοπιμότητα, γιατί όλοι οι δήθεν φιλελεύθεροι τον εξαπάτησαν πάντοτε, και θα σας απαντήσει ως έξης: «Δεν πιστεύουμε τα λόγια σας περισσότερο από εκείνα των άλλων, γιατί μας έχουν πάντα ξεγελάσει και τα μάθαμε πια όλα αυτά. Έχετε τίποτε άλλο να μου πείτε; Μήπως μπορείτε να μου βρείτε δουλειά;»

Κρίνοντας από τέτοιες απαντήσεις, είναι φανερό πόσο ο ελληνικός λαός είναι καλά προδιατεθειμένος για τις ιδέες του σοσιαλισμού. Ένας τέτοιος λαός άξιζε μια καλύτερη τύχη· αλλά η κυριαρχία των πλουσίων και η βυζαντινή διαφθορά, μοιραία απόληξη των ιστορικών γεγονότων και πάντα με τη στήριξη της διπλωματίας, στάθηκαν εμπόδιο στην πρόοδο του. Η σοσιαλιστική προπαγάνδα πρέπει να οργανωθεί στην ‘Ελλάδα σύμφωνα με τα πορίσματα αυτής της μελέτης». {…}

Σημειώσεις:

*) Όπου υπάρχει αστερίσκος πρόκειται για την εργασία: “Η αναρχική  ομάδα  «Δημοκρατικός Σύλλογος  της Πάτρας», μια μελέτη του Ελευθεριακού Ιστορικού Αρχείου Πάρου το 2001.

#) Οι φωτογραφίες του κειμένου είναι απο βιβλίο του Μιχάλης Δημητρίου, «Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα», εκδ. Πλέθρον

α) Ο Μπακούνιν είναι σίγουρα πεπεισμένος ότι το κοινοβουλευτικό σύστημα είναι προτιμότερο από τη δικτατορία, καθώς αφήνει μεγαλύτερο πεδίο δράσης στην ατομική ελευθερία και τη λαϊκή αυτενέργεια:

«Είμαστε ακράδαντα πεπεισμένοι ότι είναι γεγονός πως ο πλέον ατελής κοινοβουλευτισμός είναι χίλιες φορές καλύτερος από την πλέον πεφωτισμένη μοναρχία. Σε μια δημοκρατία υπάρχουν τουλάχι­στον μικρές περίοδοι κατά τις οποίες ο λαός, αν και διαρκώς εκμεταλ­λευόμενος, δεν καταπιέζεται· στις μοναρχίες η καταπίεση είναι διαρ­κής. Επιπλέον, το δημοκρατικό καθεστώς ωθεί σταδιακά τις μάζες προς τη συμμετοχή στη δημόσια ζωή – πράγμα που η μοναρχία δεν κάνει ποτέ.»

Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Μπακούνιν, ακόμα και αν το κοινοβουλευτικό σύστημα απο- τέλεσε μια σημαντική μεταρρύθμιση που ωφέλησε τις λαϊκές τάξεις, δεν δημιούργησε τα μέσα για την αφαίρεση από την κοινωνία των βασικών ανισοτήτων που έχουν να κάνουν με τον πλούτο και την εξουσία:

«Ωστόσο, αν και προτιμούμε τον κοινοβουλευτισμό, πρέπει να ανα­γνωρίσουμε και να διακηρύξουμε ότι οποιαδήποτε κι αν είναι η μορ­φή διακυβέρνησης, από τη στιγμή που η ανθρώπινη κοινωνία διαιρεί­ται σε διαφορετικές τάξεις ως αποτέλεσμα της κληρονομικής ανι­σότητας στην ιδιοκτησία, τον πλούτο, την εκπαίδευση και τα δι­καιώματα, θα υπάρχει πάντοτε μια ταξικά οριοθετημένη κυβέρνηση και οι πλειοψηφίες θα γίνονται αναπόφευκτα αντικείμενο εκμετάλ­λευσης των πλειοψηφιών. Το Κράτος δεν είναι παρά αυτή η κυριαρ­χία και αυτή η εκμετάλλευση, καλορυθμισμένες και συστηματοποιημένες.» (Μιχαήλ Μπακούνιν  «Φεντεραλισμός Σοσιαλισμός Αντιθεολογισμός«)

β) Δείτε: «Η δημοκρατία τους, η νεωτερικότητα και το πολιτικό ψέμα«

και  «Σε σύγχρονη δουλεία«

γ) Μετά τον Δημοκρατικό Σύνδεσμο εμφανίστηκαν και άλλες αναρχικές ομάδες στην Πάτρα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Για  ποιο πολλά από τα παραπάνω στοιχεία δες την εργασία σε ηλεκτρονική μορφή: « Για μια Ιστορία του αναρχικού κινήματος του ελλαδικού χώρου » http://ngnm.vrahokipos.net/

δ) Ο Γεώργιος Α΄ που διαδέχτηκε τον  Όθωνα ήρθε και αυτός  στην Ελλάδα σαν πεφωτισμένος μονάρχης. Εκείνη την εποχή πολλοί μονάρχες παρουσιάζονταν σαν πεφωτισμένοι μεταρρυθμιστές ή αναμορφωτές, θορυβημένοι ή και φοβούμενοι τα λαϊκά επαναστατικά κινήματα της εποχής , μην ξεχνάμε ότι είχε προηγηθεί η γαλλική επανάσταση, και στην μοναρχία του Γεωργίου Α΄η επανάσταση του 1848 στην Γαλλία – και σε πολλές χώρες της Ευρώπης –  και μετά η Κομμούνα του Παρισιού. Μαζί του ήρθαν  γεωπόνοι και οικονομολόγοι  μαθητές του κρατιστή  σοσιαλιστή Σαιν Σιμόν, οι οποίοι έβλεπαν ότι μέσα από τη φωτισμένη μοναρχία μπορεί να δημιουργήσουν συνθήκες για την κοινωνία που οραματίζονταν.

Από τις προτάσεις αυτών των γεωπόνων και οικονομικών  συμβούλων πάνω στο πρότυπό τους για τη γεωργία και τη βιοτεχνία στηρίχτηκε το όραμα να γίνει η Ελλάδα  ένας  πρότυπος βιοτεχνικός και  βοτανικός  κήπος. Πολλές από αυτές τις  ιδέες εφαρμόστηκαν σε νέες κωμοπόλεις που ίδρυσε ο Οθωνας . Την Αμαλιάδα, για παράδειγμα, που πήρε τ’ όνομά της από τη βασίλισσα Αμαλία, γυναίκα του Όθωνα, την Κυπαρισσία κτλ. Μην ξεχνάμε, για την εποχή που αναφερόμαστε πως το ελλαδικό κράτος έφτανε μέχρι τη Λαμία.

ε) Η διακήρυξη της Λίγκας «Για την Δημοκρατία και την Ειρήνη» στο πρώτο της άρθρο λέει το εξής: «… Ότι για να κάνουμε να θριαμβεύσει η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η ειρήνη στις διεθνείς σχέσεις της Ευρώπης, για να κάνουμε αδύνατο τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των διαφορετικών λαών που συνθέτουν την Ευρωπαϊκή οικογένεια, δεν υπάρχει παρά ένας μόνο τρόπος: να συγκροτήσουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης …» Περισσότερα εδώ: Η αναρχική κοινωνιολογία του φεντεραλισμού και οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης στο Β΄ κεφάλαιο.

ζ) Αυτό το ολυμπιακό μότο (δόγμα) έχει κυριεύσει  ολη την καθημερινή μας ζωή, την εργασία, το σχολείο, τις κοινωνικές μας σχέσης, είναι το κεντρικό μότο του ανταγωνισμού, η ουσία  του νεοφιλελεύθερου ολοκληρωτικού καπιταλισμού.

Σε αντίθεση με το ολυμπιακό δόγμα  ο Γιώργος Κολέμπας μέσα από το κείνο του «Η επανανοηματοδότηση της ζωής μας» σκιαγραφεί  και προτείνει  μια εναλλακτική  – alternative – λύση ενάντια  στον σημερινό ζόφο.

{…} Κατευθυντήρια γραμμή  για την ευζωία -αξιοβίωτη ζωή προτείνουμε μια σειρά όρους που αρχίζουν όλοι από το γράμμα Ε:

1. Επιβράδυνση στον χρόνο:  Όχι όλο και πιο γρήγορα και επιφανειακά, αλλά πιο αργά και σε βάθος!

2. Εγγύτητα στον χώρο: Όχι όλο και πιο μεγάλα, όλο και πιο μακριά και παγκοσμιοποιημένα, αλλά πιο μικρά, πιο κοντά και τοπικά!

3. Επάρκεια στην ιδιοκτησία, στα μέσα και τους πόρους διαβίωσης: Όχι όλο και περισσότερα, αλλά ποιότητα, επάρκεια, τα λιγότερα είναι συνήθως αρκετά! Όχι μιας χρήσης και με ημερομηνία λήξης, αλλά καλύτερα και πιο γερά! Όχι απρόσωπα και ομογενοποιημένα, αλλά πιο όμορφα και προσωπικά !

4. Ενσυναίσθηση στις διανθρώπινες σχέσεις και στις σχέσεις με τις άλλες μορφές ζωής: Όχι εμπορευματοποίηση και ωφελιμισμός, αλλά αναγνώριση της διαφορετικότητας και συμπάθεια-αλληλοστήριξη!

5. Επαναοικειοποίηση τόπων, Κοινών συλλογικών αγαθών και χρόνου: Όχι καταστροφή τόπων και Κοινών με «ανάπτυξή» τους και αύξηση του εργάσιμου χρόνου, αλλά αποκατάσταση, επανάκτηση, υποστήριξή τους και αύξηση του ελεύθερου προσωπικού χρόνου για αυτοπραγμάτωση-αυτοανάπτυξη!

6. Ευρύτητα στη γνώση και τις δεξιότητες: Όχι εξειδίκευση και προώθηση του μονοδιάστατου οικονομικού ατόμου, αλλά ολιστική πολύπλευρη γνώση και ολοκληρωμένα πρόσωπα!

7. Επανανοηματοδότηση στη συνείδηση και τη ζωή: Όχι όλο και πιο ανταγωνιστικά, αλλά συνεργατικά και αλληλέγγυα! όποιος φροντίζει για όλους, φροντίζει και για τον εαυτό του! {…}

η)  Στο 5ο Συνέδριο της (πρώτης) Διεθνούς στη Χάγη, (2-7 Σεπτεμβρίου 1872) με πρόταση του Μάρξ διαγράφεται από την Διεθνή ο Μπακούνιν. Λίγες μέρες ύστερα από τον τερματισμό των εργασιών του 5ου Συνεδρίου της (πρώτης) Διεθνούς, όπου πλέον έχουν διαγραφή, ο Μπακούνιν και ένας Ελβετός σύντροφος του, από την πλειοψηφία των μαρξιστών, θα αντιδράσουν όλα σχεδόν τα εθνικά τμήματα και θα αμφισβητήσουν την νομιμότητα του συνεδρίου καταγγέλλοντας την πλασματική πλειοψηφία, η οποία αποτελούνταν από τα μαρξιστικά μέλη του Γενικού Συμβουλίου.

Οι αντιπολιτευόμενες αναρχικές δυνάμεις, μαζι με αλλους σοσιαλιστές εργάτες  οργάνωσαν ένα συνέδριο από τις 15 ως τις 19 τον Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου στο Σαίντ Ιμιέ της Ελβετίας έτσι αποχωρούν πολλά εθνικά τμήματα από την (πρώτη) Διεθνή και δημιουργούν μαζί με του αναρχικούς την Διεθνή Ένωση Εργατών .

Από τον Σεπτέμβριο του 1872 η πλειοψηφία των τοπικών τμημάτων (συνέδριο Σαίντ- Ιμιέ) θα συνεχίσει τις δραστηριότητες της με ιδεολογική βάση τις ελευθεριακές αρχές και χαρακτήρα εργατικό, συνδικαλιστικό και ομοσπονδιακό. Λόγω αυτού του προσανατολισμού η «Διεθνής» ονομάστηκε αργότερα και «Αντιεξουσιαστική Διεθνής». Στο συνέδριο αυτό οι Γάλλοι, Ιταλοί, Ισπανοί και Ελβετοί αναρχικοί θα αποκηρύξουν τις αποφάσεις του συνεδρίου της Χάγης και θα ιδρύσουν μια ελεύθερη ένωση ομοσπονδιών. Η συμμετοχή αναρχικών, αρχικά Γάλλων και μετέπειτα Ιταλών και Ισπανών, στην «Αντιεξουσιαστική Διεθνής» και θα δημιουργήσουν λίγο μετά τον αναρχοσυνδικαλισμό. Το γραφείο (έδρα) της Αντιεξουσιαστικής Διεθνούς αποφασίζετε από το συνέδριο του Σαίντ- Ιμιέ να είναι η ελβετική πόλη Γιούρα, το γραφείο εκδίδει το «Δελτίο της Γιούρας» για ενημέρωση των μελών της Διεθνούς.

Υποσημείωση:

Υπήρχε μια τάση στο παγκόσμιο αναρχικό κίνημα που μέσα από τον πολιτικό σεπαρατισμό (διάσπαση των αυτοκρατοριών μέσα από την απόσχιση – αυτονόμηση περιοχών) ότι αυτό βοηθάει την κοινωνική υπόθεση και συμμετείχαν σε απελευθερωτικούς αγώνες σε όλον το κόσμο. Αρκετοί αναρχικοί από την Ευρώπη πολέμησαν μαζί με Γκαριμπαλντινούς για την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και αργότερα της Κρήτης από τον Οθωμανικό ζυγό.

Ο δε αναρχικός Αμιλκάρε Τσιπριάνι (Amilcare Cipriani, 1844 – 1918) που πολέμησε και τραυματίστηκε στη μάχη του Δομοκού το Μάη του 1897. Αργότερα με έναν πύρινο λόγο που έβγαλε, ξεσήκωσε τους φοιτητές που έστησαν οδοφράγματα στο κέντρο της Αθήνας, σήκωσαν την κόκκινη σημαία και εναντιώθηκαν  στην μοναρχία.

Επίμετρο

«… Ένα κίνημα που αγνοεί ή αποστρέφεται την κοινωνική ιστορία, αλλά και την ιστορικότητα του, δεν κάνει τίποτα άλλο από το να βρίσκεται διαρκώς στο νησί των λωτοφάγων… » Γ. Μεριζιώτης

Πηγές – Βιβλιογραφία :

Κορδάτος, « Ιστορία του εργατικού κινήματος», εκδ. «Μπουκουμάνης» 1972

Κ. Μοσκώφ, « Ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης» , εκδ. Καστανιώτη

Μιχάλης Δημητρίου, « Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα», εκδ. Πλέθρον

Βλέπε την Μπροσούρα του περιοδικού CONTACT, » Ο Δημοκρατικός Σύλλογος της Πάτρας»

Βιβλιογραφία*

Κορδάτος Γ., Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, «Μπουκουμάνης» 1972
Νούτσος Π., Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, Τόμος Α, «Γνώση»1995
Δημητρίου Μ., Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα, Τόμος Α, «Πλέθρον» 1985
Λεονταρίτης Γ., Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, «Εξάντας» 1978
Μοσκώφ Κ., Ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης, «Καστανιώτης» 1987
Νεττλάου Μ., Ιστορία της Αναρχίας, «Διεθνής βιβλιοθήκη» 1988
Ρόκερ Ρ., Αναρχισμός και Αναρχοσυνδικαλισμός, «Ελεύθερος Τύπος»

Αρχειακό υλικό
Χρησιμοποιήθηκε υλικό από:
Το Ελευθεριακό Ιστορικό Αρχείο
Το Ινστιτούτο Κοινωνικής Ιστορίας του Άμστερνταμ